Түгендеу - бұл заңды тұлғалар компаниясының және ДК-ның (бұдан әрі мәтін бойынша – компания, субъект) қаржылық міндеттемелерін, сондай-ақ бухгалтерлік есепте көрсетілген ақпаратпен нақты деректерді салыстыру көмегімен оның мүлкін тексеру.

Түгендеу мүліктік құралдар мен құндылықтарды іс жүзінде бақылаудың басты тәсілі болып табылады.

Компанияның (субъектінің) мүлкі: негізгі құралдар, тауарлар, қаржы құралдары, материалдық емес активтер және т.б.

Шын мәнінде түгендеу - бұл компанияның қаражатын қайта санау, өлшеп шығу және өлшеу арқылы оның нақты болуын анықтау.

ҚР ҚМ 2015 жылғы 31 наурыздағы № 241 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есепті жүргізу қағидаларына сәйкес кәсіпорында жылына кемінде бір рет түгендеу жүргізу қажет.

Жоспардан тыс түгендеу мынадай жағдайларда:

• басшылықтың, бас бухгалтердің және басқа да материалдық жауапты адамдардың ауысуы (істерді қабылдау-тапсыру күніне);
• мүлікті ұрлау немесе теріс пайдалану, сондай-ақ бүлдіру фактілері анықталған жағдайда;
• субъектіні бөлу бухгалтерлік балансын жасау алдында қайта ұйымдастыру кезінде;
• басшылықтың өкімімен бекітілетін жағдайларда жүргізіледі.

Жоспарлы түгендеулердiң саны, оларды жүргiзу күнi, түгендеу кезiнде тексерiлетiн активтер мен мiндеттемелердiң тiзбесi, сондай-ақ түгендеу комиссияларының құрамы кәсiпорын басшылығы бекiтетiн есеп саясатымен реттеледi.

Материалдық жауапты адам – бұл өзіне берілген мүлік пен құндылықтарды сақтау, сақтауға қабылдау, өңдеу, босату, тасымалдау және өндіріс процесінде пайдалану жөніндегі жұмысты орындайтын қызметкер. Мұндай адам қоймашы, кассир, әкімші, күзетші, қойма меңгерушісі және т.б. болуы мүмкін.

Түгендеу комиссиясының құрамына материалдық жауапты адам кірмейді, бірақ тексеру жүргізу кезінде оның қатысуы міндетті. Тексеру аяқталғаннан кейін түгендеу құжаттарына комиссия мүшелері және материалдық жауапты адам қол қояды.

Активтер мен міндеттемелерге түгендеу жүргізу үшін түгендеу комиссиясы құрылады, оның құрамы субъект басшылығының бұйрығымен бекітіледі.

Түгендеу өткізілгенге дейін комиссия мүшелері:

1) осы объектілер бойынша өткізілген соңғы түгендеу материалдарымен, соңғы түгендеу нәтижелері бойынша қабылданған шаралармен танысады;

2) қосалқы үй-жайларды, жертөлелерді және бөлек кіретін және шығатын есіктері бар басқа да мүлік сақтау орындарына пломба салады;

3) түгендеу жүргізу және оларды таңбалаудың белгіленген мерзімін сақтау үдерісінде комиссияның жұмысы үшін пайдаланылатын салмақ өлшеу аспаптарының ақаусыздығын тексереді;

4) түгендеу сәтінде соңғы кіріс және шығыс құжаттарының тізілімін немесе түгендеуге тиісті мүліктің қозғалысы туралы есептерді алады.

Субъектінің материалдық жауапты адамдары жауапты сақтауға түскен барлық мүліктер түгендеу басталғанда кіріске алынғаны, ал істен шыққандары шығысқа есептен шығарылғаны және оларда есепте тұрған мүлікке барлық шығыс және кіріс құжаттары бухгалтерлік қызметке берілгені туралы қолхаттар береді.

Мүлікті түгендеу мүліктің орналасқан жері бойынша жүргізіледі.

Нақты қалдықтарды тексеру субъектінің материалдық жауапты адамның қатысуымен жүргізіледі, бұл ретте, материалдық жауапты адам өзінің учаскесінде комиссия мүшесі болып табылмайды.

Есептеу, өлшеу және салмақтау нәтижелері түгендеу тізімдемелеріне - түгендеу жүргізу сәтінде жасалатын және мүліктің белгілі бір күнге кемінде 2 данада нақты бар екенін растайтын, комиссияның барлық мүшелері және субъектінің материалдық жауапты адамы қол қоятын құжаттар енгізіледі.

Тізімдеме соңында субъектінің материалдық жауапты адамы комиссияның оның қатысуымен мүлікті тексергенін растайтын, комиссия мүшелеріне қандай-да бір талап-арыздарының жоқ екендігі туралы қолхат береді. Материалдық жауапты адам ауысқан жағдайда мүліктің нақты болуын тексеру кезінде түгендеу тізімдемелерінде осы мүлікті қабылдаған адам оларды қабылдағаны, ал өткізген адам - өткізгені жөнінде қол қояды.

Егер мүлікті түгендеу жүргізу кезеңі 1 күннен асатын болса, онда түгенделетін мүлік сақталған үй-жай күн сайын комиссия мүшелерінің және материалдық-жауапты адамның қатысуымен мөр басып жабылады.

Егер түгендеу жүргізу кезеңінде комиссияның осы үй-жайда мүлікке есептеу жүргізу мүмкіндігі болмаса және оны тізімдемеге бірден жаза алмаса, түгенделген (есептелген) мүлік тобына нақты бар мүлікке түгендеу заттаңбасы бекітіледі.

Субъектіге меншік құқығында тиесілі емес, бірақ олардағы мүлікке, сондай-ақ жарамсыз болып қалған мүлікке жеке түгендеу тізімдемелері жасалады.

Түгендеу кезінде анықталған мүліктің нақты болуының бухгалтерлік есеп деректерінен артығы кіріс деп және кіріске алуға жатады, жетіспеушілік - шығыс деп немесе кінәлі адам белгіленген жағдайда оның берешегі деп танылады.

Қол қойылған және ресімделген түгендеу актілері мен тізімдемелері, салыстыру ведомостары ұйымның бухгалтериясына тапсырылады және олардың негізінде түгендеу немесе жылдық қаржылық есептілік жүргізілген айдың қаржылық есептілігі жасалады.

Субъектінің басшылығы белгілеген және жария етуге жатпайтын мерзімде барлық қолма-қол ақшаны парақтап қайта санай отырып және кассадағы бағалы қағаздар мен басқа да құндылықтарды тексере отырып, кассаны түгендеу жүргізіледі.

Кассаға түгендеу жүргізу үшін субъект басшылығының бұйрығымен құрамында кемінде үш адам бар комиссия тағайындалады, ол түгендеу нәтижелері бойынша нысаны 562-бұйрықпен бекітілген түгендеу актісін екі данада жасайды.

Кассада кем шығу немесе артық шығу анықталған кезде түгендеу актісінде кем шығу немесе артық шығу сомасы және олардың туындау мән-жайлары көрсетіледі.