Кесiмдi ақы төлеу - бұл жұмыскерлердiң жалақысы жұмыскер өндiрген берiлген сападағы өнiмнiң санына сәйкес белгiленетiн еңбекке ақы төлеу нысандарының бiрi. Бұл ретте өнiмнiң әрбiр бiрлiгi үшiн белгiлi бiр ақша сомасы төленедi. Көбінесе еңбекке ақы төлеудің мұндай нысанын дамыту, егер жұмыскер өндірген өнім саны алдын ала белгіленген деңгейден асып кетсе, бағаны ұлғайтудан тұрады. Төлемнің мұндай нысаны кесімді-прогрессивті деп аталады.

ҚР Еңбек кодексінің 1-бабы 1-тармағының 59-тармақшасына сәйкес – негізгі жалақы - тарифтік мөлшерлемелер, лауазымдық айлықақылар, кесімді бағалар бойынша төлемді қамтитын, жалақының салыстырмалы түрдегі тұрақты бөлігі және ҚР еңбек заңнамасында, салалық келісімде, ұжымдық және (немесе) еңбек шарттарында көзделген тұрақты сипаттағы төлемдер.

Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 107-бабына сәйкес жұмыскерге жалақы жұмыс берушідегі қолданыстағы еңбекке ақы төлеу жүйелеріне сәйкес еңбек шартында белгіленеді. Еңбекке ақы төлеу жүйесі еңбек, ұжымдық шарттардың талаптарында және (немесе) жұмыс берушінің актілерінде айқындалады.

Еңбек мөлшерін өлшеу тәсіліне байланысты еңбекақы төлеудің екі нысаны бар: мерзімді және кесімді.

Бұл ретте Кодексте осы нысандардың толық сипаттамасы жоқ, осыған байланысты практикада мынадай ұғымдар қалыптасты:

Еңбекке ақы төлеудiң кесiмдi нысаны – тиiстi сападағы өнiмнiң (жұмыстың, көрсетiлетiн қызметтiң) әрбiр өндiрiлген бiрлiгi үшiн жалақының белгiлi бiр мөлшерi - кесiмдi баға белгiленетiн оның нәтижелерiне қарай еңбекке ақы төлеу.

Өз кезегiнде еңбекке ақы төлеудiң осы нысаны да қарапайым кесiмдi және кесiмдi-сыйлықақылы болып бөлiнедi.

Қарапайым кесімді жүйе – еңбек шығындарының нормалары шегінде және одан жоғары өнімнің (бағалаудың) әрбір бірлігі үшін ақы төлеу бірдей мөлшерде жүргізілетін жүйе.

Еңбекке ақы төлеудiң кесiмдi-сыйлықақылы жүйесi – жұмыскерге еңбекақыдан тыс тiкелей кесiмдi баға бойынша жұмыстың сандық және сапалық көрсеткiштерiн орындағаны және асыра орындағаны үшiн сыйақы есептелетiн және төленетiн еңбекақы.

Осылайша, еңбекақы төлеудің қандай да бір нысанын таңдау әртүрлі мән-жайлармен айқындалады. Егер ұйым өнiм (жұмыс, қызмет) шығарудың өсуiн ынталандыру қажет болса және бұл ретте жұмыскерлердiң еңбек шығындарын (еңбек нормаларын) объективтi түрде көрсететiн өндiрiстiң немесе жұмыстың сандық көрсеткiштерi болса, онда бұл жағдайда ақы төлеудiң кесiмдi нысанын қолдану орынды. Осы шарттар болмаған жағдайда еңбекақы төлеудің уақыт бойынша нысанын қолдану ұсынылады.

Кодекстің 107-бабы 5-тармағының талаптарына сәйкес келісімдерде, еңбек, ұжымдық шарттарда және жұмыс берушінің актілерінде айқындалған еңбекке ақы төлеу талаптары осы Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген талаптармен салыстырғанда нашар бола алмайды.
Осылайша, жалақы айына кемiнде бiр рет келесi айдың бiрiншi онкүндiгiнен кешiктiрiлмей төленуге тиiс. Жалақы төлеу күні еңбек шартында көзделеді.

Еңбекке ақы төлеудің кесімді нысаны еңбек нәтижесінің сандық көрсеткіштерін ескеруге және оны өндіру нормаларын, уақыт нормаларын, нормаланған өндірістік тапсырманы белгілеу жолымен нормалауға болатын кезде қолданылады.

ҚР Еңбек кодексінің 30-бабына сәйкес:

1. Еңбек шарты:
1) белгіленбеген мерзімге;
2) осы тармақтың 3), 4), 5) және 6) тармақшаларында белгіленген жағдайлардан басқа, бір жылдан кем емес белгілі бір мерзімге.
3) белгілі бір жұмыстың орындалу уақытына;
4) уақытша болмаған жұмыскерді алмастыру уақытына;
5) маусымдық жұмысты орындау уақытына жасалуы мүмкін;

Осылайша, ҚР еңбек заңнамасында белгілі бір жұмысты орындау уақытына және маусымдық жұмысты орындау уақытына еңбек шарттарын жасасу көзделген.

Еңбек заңнамасында оның мерзімдері бойынша, оның ішінде бір жұмыскермен жасасу бойынша шектеулер жоқ. Еңбек шартының бұл түрі жұмыс берушінің кемінде 1 жыл мерзімге еңбек шартын жасасудан жалтаруы емес, ол нақты белгілі бір жұмысты көздеуі маңызды. Сондықтан еңбек шартының мерзімдерінде мерзімнің атауын көрсетуден басқа - белгілі бір жұмысты орындау уақытында - бұл жұмыстың қандай екенін және жұмыстың осы түрлерінің аяқталу мерзімін не еңбек шартының мерзімінің аяқталуын білдіретін оқиғаны нақты көрсету ұсынылады. ҚР ЕК 13-бабы нақты күнді емес, оқиғаны көрсетуге рұқсат береді. Маусымнан кейін немесе белгілі бір жұмысты орындау уақытында кесімді еңбекақысы бар жұмыскерлерді жұмысқа қабылдау
кезінде сіз еңбек шартын жасасасыз және шартта еңбекақы төлеу шарттарын және шарттың қолданылу мерзімін жазасыз.

Кесімді еңбекақы төлемінің кез келген басқа тәсілі сияқты Еңбек шартында жазылады. Өз жұмыс миссиясын тиімді жүзеге асыру үшін жұмыскерлер мен жұмыс берушілерге еңбек шартын (кесімді еңбекақы) жасасу ұсынылады. ҚР Еңбек кодексінің 28-бабы 1-тармағының 7-тармақшасына сәйкес еңбекақы төлеу мөлшері мен өзге де шарттары басқа да міндетті шарттармен қатар еңбек шартында ескерілуі тиіс.

Егер төлем кесімді болса, онда төлемнің барлық шарттары ең егжей-тегжейлі түрде жазылады:

·       кесімді тарифтік мөлшерлеменің мөлшері;

·       қосымша төлемдер;

·       үстемеақылар;

·       коэффициенттер.

Бұл шарттар шарттың тиісті тармағында қамтылуға тиіс не шартта барлық қажетті деректер: бағалау мөлшері мен өндіру көлемі қамтылған жергілікті-нормативтік актіге сілтеме жасау қажет. Бағалау жұмыстың сипаты негізінде жеке белгіленеді. Кесiмдi-сыйлықақы ақысы да шартта егжей-тегжейлi жазылады.

ҚР Еңбек кодексінің 79-бабының 1-тармағына сәйкес жұмыс уақытының есебін жүргізу жауапкершілігі жұмыс берушіге жүктелген. Нақ осы жұмыс беруші жұмыскердің нақты жұмыс істеген жұмыс уақытын есепке алуды жүзеге асыруға тиіс. Жұмыс уақытын есепке алу ҚР ЕК-нің сол бабына сәйкес жұмыс беруші айқындаған құжаттарда жүргізіледі.
Жұмыскердің жұмыс уақытына жұмыс орнында емес жұмыстарды орындау кезеңдері енгізілген не оларды жұмыс беруші нақты уақытпен белгілей алмаған
жағдайларда, бұл кезеңдер жұмыс уақытын есепке алу құжаттарында еңбек шартында белгіленген жұмыс көлемін орындау ретінде белгіленеді.
Жұмыс уақытын есепке алу табелінде сіз жұмыскердің жұмысқа шығуын толтырасыз, яғни жұмыс сағаттарын қоясыз, бірақ жалақыны есептеу кезінде орындалған жұмыс көлемінің кесімді есебін қолданасыз.

ҚР Еңбек кодексінің 108-бабына сәйкес - Еңбекке кесімді ақы төлеу кезінде үстеме уақытында жұмыс істегені үшін қосымша ақы жұмыскердің белгіленген күндік (сағаттық) мөлшерлемесінің 50%-нан төмен емес мөлшерде төленеді.

Еңбекке ақы төлеудің кесімді нысаны кезінде жалақыны есептеу өндіру туралы құжаттар (кесімді жұмысқа наряд, онда өндіру нормасы және нақты орындалған жұмыс, жоспарды асыра орындағаны үшін сыйақы беру туралы өкім, аккордтық тапсырма, цех тапсырмасын орындауға арналған цех наряды көрсетіледі) бойынша жүзеге асырылады.