Банкроттық (дәрменсіздік) - борышкердің ақшалай міндеттемелер бойынша кредиторлардың талаптарын толық көлемде қанағаттандыруға және (немесе) міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі міндетін орындауға төрелік сот таныған немесе борышкер жариялаған қабілетсіздігі (бұдан әрі - банкроттық).

Банкроттық түрлері

Банкроттықтың негізгі факторлары

Банкроттықты тану

Борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа жүгіну үшін негіздер

Борышкердің өтініші

Оңалту немесе банкроттық туралы іс бойынша іс жүргізуді қозғау

Банкроттық рәсіміне қатысушылар

Соттың банкроттық рәсіміндегі өкілеттіктері

Банкроттық түрлері

Банкроттықтың басты мақсаты экономиканы сауықтыру болып табылады.

Төлем қабілетсіздігінің туындау себептері бойынша банкроттықты үш түрге бөлуге болады:

• мәжбүрлі банкроттық;
• жалған және қасақана банкроттық;
• басқарудың тиімсіздігінен, менеджмент сапасының төмендігінен банкроттық.

Мәжбүрлі банкроттық

Бұл жағдайда компанияның дәрменсіздігі табиғи апаттар, саяси тұрақсыздық, осы кәсіпорынға төлемдер бойынша міндеттеме қалған өзге де ұйымдардың банкроттығы және өзге де сыртқы себептер сияқты оған байланысты емес себептер бойынша туындайды.
Әдейі банкроттық

Қолданылып жүрген заңдармен әдейi банкроттық танылғанға дейiн үш жыл iшiнде мүлiктi иелiктен айыру немесе жасыру жолымен кредиторлар алдындағы мiндеттемелердi орындаудан жалтару мақсатында құрылтайшының (қатысушының), лауазымды адамның, сол сияқты дара кәсiпкердiң жеке мүдделерi немесе өзге де тұлғалардың мүдделерi үшiн жасалған iс-әрекеттерi ретiнде айқындалады.

Тиімсіз басқарудан, менеджмент сапасының төмендігінен банкроттық
Ұйымның дәрменсіздігінің бұл түрі кәсіпорынның тиімсіз жұмысының нәтижесінде болады. Банкроттықтың мұндай түрiн кәсiпорынның қызметiн, оның қаржылық көрсеткiштерiнiң нормативтiк көрсеткiштерге сәйкестiгiн талдау жолымен болжауға және егер тиiстi басқару әрекеттерiн уақтылы қабылдаса, алдын алуға болады. Уақтылы енгізілген шаралар компанияны банкроттықтан қорғай алады.

Банкроттықтың негізгі факторлары

Банкроттыққа себеп болуы мүмкін негізгі факторларды ішкі және сыртқы факторларға бөлуге болады:

Ішкі факторлар

• Капиталдың жетіспеушілігі - бұл жағдай белгіленіп отырған бизнес-процестерді қаржылық қамтамасыз етуді дұрыс есептемеген жағдайда туындайды;
• Бизнестің сәтсіз орналасуы - кәсіпорынның түпкі сатып алушыдан алшақтығының, күрделі көлік коммуникациясының, мемлекеттік тарифтік реттеу салдарынан туындайтын проблемалардың салдары болып табылады;
• Тәжірибенің жетіспеушілігі, қызметтің жаңашылдығы, бейінді мамандардың болмауы салдарынан туындайтын проблемалар кешені;
• Айналым капиталын тиімсіз басқару – бизнесті материалдармен, қорлармен және қажетті қызметтермен қамтамасыз етудегі қажеттіліктерді тиімсіз және уақтылы болжамдау;
• Жоғары пайыздық мөлшерлемелер бойынша қарыз қаражатын тарту салдарынан болған сәтсіз кредиттік саясат;
• Кәсiпорын қаражатын жеке мақсаттарға мақсатсыз пайдалану немесе кәсiпорын ресурстарын мақсатсыз пайдалану.

Сыртқы факторлар

• Экономикалық (инфляция деңгейі, халық табысының деңгейі, пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруі);
• Саяси (салық саясаты, заңнамалық нормалар);
• Әлеуметтік (тұтынушылық артықшылықтардың өзгеруі, өткізу нарықтарынан алшақтығы, технологиялардың жаңалығы).

Банкроттықты тану

Қазақстан Республикасының оңалту және банкроттық туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және «Оңалту және банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңынан (бұдан әрі - Заң) және өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Заң қазыналық кәсіпорындар мен мекемелерді, жинақтаушы зейнетақы қорларын, банктерді, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын қоспағанда, дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың берешегін қайта құрылымдау, оңалту және банкроттық, сондай-ақ оларды банкроттық рәсімін қозғамай тарату туралы істерге қолданылады.

ҚР «Оңалту және банкроттық туралы» Заңына сәйкес:

4-бап Банкроттықты тану

1. Банкроттық борышкердің сотқа берген өтініші негізінде ерікті түрде белгіленеді.
2. Банкроттық кредиторлардың немесе осы Заңмен уәкілеттік берілген өзге де тұлғалардың сотқа өтініші негізінде мәжбүрлі түрде белгіленеді.
3. Осы Заңда белгiленген жағдайларда борышкер өзiн банкрот деп тану туралы өтiнiшпен сотқа жүгінуге мiндеттi.
5. Борышкердiң дәрменсiздiгi оны сот тәртiбiмен банкрот деп жариялау үшін негiз болып табылады. Борышкердің дәрменсіздігін сот осы Заңның 49-бабына сәйкес жасалған, қаржылық орнықтылық туралы қорытындыны ескере отырып белгілейді.

Борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа жүгіну үшін негіздер

1, Борышкердiң орнықты төлем қабiлетсiздiгi оның өзін банкрот деп тану және банкроттық рәсiмiн қозғай отырып тарату туралы өтiнiшпен сотқа жүгінуге негiз болып табылады.

Егер борышкердің міндеттемелері сотқа өтініш берілген күнге және өтініш берілген жылдың басына, сондай-ақ егер борышкер өтінішті күнтізбелік жылдың бірінші тоқсанында берген жағдайда, өтініш берілген жылдың алдындағы жылдың басына оның мүлкінің құнынан асып кетсе, төлем қабілетсіздігі орнықты болып табылады.

11-баптың 2-тармағы Борышкер:

1) оның мүлкінің меншік иесі (ол уәкілеттік берген орган), заңды тұлғаның құрылтай құжаттармен осыған уәкілеттік берілген органы оны тарату туралы шешім қабылдаған, ал мүлкінің құны кредиторлардың талаптарын толық көлемде қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған жағдайда, өзін банкрот деп тану туралы сотқа жүгінуге;
2) сотқа және әкімшіге – сот банкроттық немесе оңалту туралы іс қозғау жөнінде ұйғарым шығарған күннен бастап, ал осы Заңда көзделген жағдайларда әкімші тағайындалған күннен бастап қаржылық-шаруашылық қызмет туралы ақпаратты, оның ішінде борышкерде бар мүлік, оның ішінде кепіл ауыртпалығы салынған, мүліктік жалдаудағы (жалға алудағы) және (немесе) лизингтегі мүлік туралы, банктік шоттардағы ақша, шоттардың нөмірлері және банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың тұрған жері туралы, дебиторлық берешек сомасы туралы мәліметтерді үш жұмыс күні ішінде беруге;
3) хабарламасы әкімші қызметін жүзеге асыру құқығы бар тұлғалар хабарламаларының тізіліміне енгізілген тұлғамен уақытша әкімшінің өкілеттіктерін жүзеге асыру туралы келісімді сотқа оңалту рәсімін қолдану туралы өтініш бергенге дейін жасасуға;
4) хабарламасы әкімші қызметін жүзеге асыру құқығы бар тұлғалар хабарламаларының тізіліміне енгізілген тұлғамен уақытша басқарушының өкілеттіктерін жүзеге асыру туралы келісімді сотқа банкрот деп тану туралы өтініш бергенге дейін жасасуға;
5) уәкілетті органға сот борышкерді банкроттық рәсімін қозғамай тарату туралы шешім шығарған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде осы Заңның 115-бабының 2-тармағында көзделген құжаттарды ұсынуға;
6) оңалтуды басқарушыға – тағайындалған күнінен бастап үш жұмыс күні ішінде құрылтай құжаттарын, мөрлерді (олар болған кезде), мөртабандарды, он бес жұмыс күні ішінде – есепке алу құжаттамасын, борышкердің мүлкіне құқық белгілейтін құжаттарды, екі ай ішінде материалдық және өзге де құндылықтарды беруге;
7) уақытша басқарушыға борышкерді банкрот деп тану туралы сот шешімі шығарылған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде – құрылтай құжаттарын, мөрлерді (олар болған кезде), мөртабандарды, он жұмыс күні ішінде – есепке алу құжаттамасын, банкроттың мүлкіне құқық белгілейтін құжаттарды, жиырма жұмыс күні ішінде банкротқа тиесілі материалдық және өзге де құндылықтарды беруге;
8) қарау арқылы зерделеу үшін есепке алу құжаттамасына уақытша басқарушының қолжетімділігін қамтамасыз етуге;
9) қарау арқылы зерделеу үшін есепке алу құжаттамасына уақытша әкімшінің қолжетімділігін қамтамасыз етуге;
10) бухгалтерлік құжаттаманың, бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есептілік жүйелерінің толықтығы мен дұрыстығын қамтамасыз етуге;
11) құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, оңалту рәсімін жүргізу кезінде кез келген кредиторға оның жазбаша нысандағы және (немесе) электрондық құжат нысанындағы сұрау салуы негізінде, сұрау салу алынған күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей, өз қызметінің жүзеге асырылу барысы туралы ақпарат беруге;
12) сұрау салу негізінде сотқа, оңалтуды, уақытша немесе банкроттықты басқарушыға және кредиторлар комитетіне борышкердің қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметі туралы ақпарат, түсінік беруге;
13) әр айдың 15-күнінен кешіктірмей, кредиторлар комитетінің назарына оңалту рәсімін жүргізу кезеңінде алдыңғы айдағы қаржылық жағдай, кәдімгі коммерциялық операциялар барысында жүргізілген мәмілелер туралы ақпаратты жеткізуге;
14) осы Заңда көзделген өзге де міндеттерді орындауға міндетті.

3. Оңалту рәсімінде борышкерді басқару борышкер – дара кәсіпкерге не борышкер – заңды тұлға мүлкінің меншік иесі, құрылтайшысы (қатысушысы) уәкілеттік берген органға немесе тұлғаға жүктелген жағдайларда, онда оған оңалтуды басқарушы үшін осы Заңда көзделген, Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген құзырет шегінде өкілеттіктер және жауаптылық қолданылады.

4. Осы баптың 2-тармағының 1), 2), 7) және 8) тармақшаларының ережелерін бұзғаны үшін борышкердің мүлкі кредиторлардың талаптарын толық көлемде қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған кезде, міндеттеріне осы баптың 2-тармағының 1), 2), 7) және 8) тармақшаларында көзделген талаптарды орындау кіретін лауазымды адам банкроттық рәсімінің нәтижелері бойынша орындалмай қалған, банкроттың кредиторлар алдындағы міндеттемелері мөлшерінде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес субсидиарлық жауаптылықта болады.

Борышкердің өтініші

1. Борышкер:

1) заңды тұлғаның құрылтайшылық құжаттарымен уәкiлеттiк берiлген органының;
2) борышкер – дара кәсіпкердің, борышкер – заңды тұлға мүлкінің меншік иесінің (ол уәкілеттік берген органның), құрылтайшысының (қатысушысының) шешiмi негiзiнде оңалту рәсімін қолдану немесе өзін банкрот деп тану туралы сотқа жүгiнеді.

2. Борышкер Заңның 11-бабы 2-тармағының 1) тармақшасында белгіленген жағдайда өзін банкрот деп тану туралы арызбен сотқа жүгінуге міндетті.

Борышкер өтiнiшiнiң нысаны мен мазмұны

1, Борышкердің өтініші сотқа жазбаша нысанда немесе электрондық құжат нысанында беріледі. Оған борышкер – заңды тұлғаның басшысы не құрылтай құжаттарына сәйкес оны алмастыратын адам, не борышкер – дара кәсіпкер қол қояды.

2. Борышкердің өтініші:

1) өтiнiш берiлетiн соттың атауын;

2) кредиторлар талаптарын қанағаттандырудың мүмкiн еместiгiнiң негiздемесiн;

3) онда бар мүлiк, оның iшiнде кепiл ауыртпалығы салынған, мүліктік жалдаудағы (жалға алудағы) және (немесе) лизингідегі мүлiк, банктік шоттардағы ақша, шоттардың нөмiрлерi және банктердiң орналасқан жерi туралы мәлiметтердi, орналасқан жерлерi мен берешек сомалары көрсетiлген дебиторлар тiзбесiн;

4) орындалу мерзiмi басталмаған мiндеттемелерi туралы мәлiметтердi;

5) қызметiнiң табиғи монополия саласына қатысы туралы ақпаратты;

5-1) өзімен уақытша басқарушының немесе уақытша әкімшінің өкілеттіктерін жүзеге асыру туралы келісім жасалған адамның тегін, атын, әкесінің атын (егер ол жеке басты куәландыратын құжатта көрсетілсе) немесе тұлғаның атауын, жеке сәйкестендіру нөмірін немесе бизнес-сәйкестендіру нөмірін;

6) қоса берiлетiн құжаттар тiзбесiн қамтуға тиiс.

Борышкердiң өтiнiшiнде, егер банкроттық немесе оңалту туралы iстi қарау үшін қажет болса, өзге де мәлiметтер, сондай-ақ өтiнiш берушiде бар өтінішхаттар көрсетiлуi мүмкiн.

Борышкер сотқа өтініш берумен бір мезгілде уәкiлеттi органға өтiнiштiң және оған қоса берiлетiн құжаттардың көшiрмелерiн жiберуге мiндеттi.

Борышкердің өтінішіне қоса берілетін құжаттар

1. Борышкерді банкрот деп тану туралы оның өтінішіне:

1) мемлекеттiк баждың белгiленген тәртiппен және мөлшерде төленгенiн;

2) осы Заңның 5-бабының 1-тармағына сәйкес борышкердің өзін банкрот деп тану туралы өтінішпен жүгінуіне негіз болып табылатын орнықты төлем қабілетсіздігін;

3) борышкердiң өтiнiшi негiзделетiн өзге де мән-жайларды растайтын құжаттар қоса берiледi.

2. Борышкерді банкрот деп тану туралы оның өтінішіне сондай-ақ:

1) борышкердің өзін банкрот деп тану туралы өтінішпен сотқа жүгінуіне негіз болып табылатын, борышкер – дара кәсіпкердің, борышкер – заңды тұлға мүлкінің меншік иесінің (ол уәкілеттік берген органның), құрылтайшысының (қатысушысының) шешімі;

2) өтініш берілген күнге және өтініш берілген жылдың басындағы, сондай-ақ осы Заңда көзделген жағдайда, өтініш берілген жылдың алдындағы жылдың басындағы қаржылық есептілік, тиісті берешектің сомалары мен түзілген күні көрсетіле отырып, барлық кредитор мен дебитордың тізбесі (жеке сәйкестендіру нөмірі немесе бизнес-сәйкестендіру нөмірі, тегі, аты, әкесінің аты (егер ол жеке басты куәландыратын құжатта көрсетілсе) және (немесе) толық атауы, заңды мекенжайы);

3) еңбекке ақы төлеу бойынша кредиторлардың (осындай кредиторлар бар болған кезде) банкроттық туралы iске қатысу үшiн олардың өкiлi жасырын дауыс беру арқылы сайланған жиналысының (конференциясының) хаттамасы;

4) құрылтайшылық құжаттарының көшiрмелерi;

5) егер борышкер табиғи монополия субъектiсi болып табылса, табиғи монополиялар салаларында басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органның борышкердiң өзiн банкрот деп тану туралы сотқа жүгiнуi туралы жазбаша хабарламасын алған күннен бастап жеті жұмыс күнінен аспайтын мерзімде ұсынатын қорытындысы;

7) соттар iс жүргiзуге қабылдаған, борышкерге қатысты талап қоюлар, сот бұйрығын шығару туралы өтініштер, сондай-ақ даусыз (акцептiсiз) есептен шығаруға қойылған талаптар туралы мәлiметтер;

8) борышкер мен әкімші қызметін жүзеге асыру құқығы бар тұлға арасында жасалған, уақытша басқарушының өкілеттіктерін жүзеге асыру туралы келісімнің көшірмесі қоса беріледі.

3. Оңалтуды басқарушының оңалту рәсімін тоқтату, борышкерді банкрот деп тану және банкроттық рәсімін қозғай отырып, оны тарату туралы өтінішіне кредиторлар жиналысының хаттамасы, сондай-ақ борышкердің қаржылық орнықтылықтың ІІІ сыныбына жататындығы және оны банкрот деп тану үшін негіздердің бар екендігі туралы қорытынды қоса беріледі.

4, Борышкердің оңалту рәсімін қолдану туралы өтінішіне:

1) мемлекеттiк баждың белгiленген тәртiппен және мөлшерде төленгенiн;

2) борышкердің осы Заңның 5-1-бабының 1-тармағына сәйкес оңалту рәсімін қолдану туралы өтінішпен жүгінуіне негіз болып табылатын уақытша төлем қабілетсіздігін;

3) борышкердiң өтiнiшi негiзделетiн өзге де мән-жайларды растайтын құжаттар қоса берiледi.

Оңалту немесе банкроттық туралы іс бойынша іс жүргізуді қозғау

1. Осы Заңда белгiленген талаптарға сәйкес келетiн, оңалту рәсiмiн қолдану немесе борышкердi банкрот деп тану туралы өтiнiштi ала отырып, сот өтiнiш келiп түскен күннен бастап бес жұмыс күнiнен кешiктiрмей, ал осы Заңның 53-бабының 1-тармағында көзделген жағдайда, банкроттық туралы іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы ұйғарым шығарылған күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей іс қозғау туралы ұйғарым шығарады.

Іс қозғау туралы ұйғарым мүлікке құқықтарды тіркеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың және өзге де органдардың, сондай-ақ "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының осы Заңның 50-бабының 1-тармағында көзделген шектеулерді қолдану жөніндегі міндетін қамтуға тиіс.

1-1. Сот, егер өтініш оңалту рәсімін қолданудан бас тарту туралы сот шешімі немесе оңалту рәсімін тоқтату туралы сот ұйғарымы заңды күшіне енген күннен бастап екі жыл өткенге дейін берілген жағдайда, оңалту рәсімін қолдану туралы өтінішті қайтарады.

2. Іс қозғау туралы сот ұйғарымының көшiрмелерін сот борышкерге, өтiнiш берушiге, уәкiлеттi органға, мүлікке құқықтарды тіркеуді жүзеге асыратын мемлекеттiк органдарға және өзге де органдарға, сондай-ақ "Азаматтарға арналған үкiмет" мемлекеттiк корпорациясына, борышкер тұрған жердегі жеке сот орындаушыларының өңірлік палатасына және аумақтық әдiлет органына жібереді.

3. Уәкілетті орган, егер салықтар және кедендік төлемдер бойынша кредитор не мемлекеттік орган немесе мемлекет қатысатын заңды тұлға өтініш беруші болып табылса, сот банкроттық туралы іс қозғау туралы ұйғарым шығарған күннен бастап екі жұмыс күні ішінде уақытша басқарушыны тағайындайды.

Банкроттық рәсіміне қатысушылар

Банкроттық рәсіміне қатысушылар:

1) банкроттық туралы істі қарайтын сот;
2) уәкілетті орган;
3) банкрот;
4) банкрот мүлкiнің меншiк иесі (ол уәкілеттік берген орган), қатысушылар (құрылтайшылар);
5) кредитор;
6) уақытша және банкроттықты басқарушылар;
7) басқа да мүдделі адамдар банкроттық рәсіміне қатысушылар болып табылады.

Соттың банкроттық рәсіміндегі өкілеттіктері

Банкроттық рәсімінде соттың мынадай өкілеттіктері болады:

1) банкроттық рәсімін қозғайды және тоқтатады;

2) заңды тұлғаларды мемлекеттік тiркеудi жүзеге асыратын органға, уәкілетті органға, жеке сот орындаушыларының палатасына және борышкердің орналасқан жері бойынша аумақтық әділет органына борышкерді банкрот деп тану туралы шешiм шығарылғанын хабарлайды;

3) банкрот жауапкер ретiнде әрекет ететін мүлiктiк сипаттағы даулар бойынша iстердi өзiнiң іс жүргiзуiне қабылдайды;

5) банкроттық рәсіміне қатысушылар арасындағы дауларды шешеді;

6) кредитордың өтініші бойынша әкімшілік шығыстар не банкроттық рәсімін жүргізу мақсаттары үшін алынған қарыз мөлшерінің негізділігін қарайды.