Қызмет түрі - қызмет түрлерін жіктеудің неғұрлым ірілендірілген санаттарын сипаттайтын өнімнің (тауарлар мен қызметтердің) біртекті жиынтығын құру процесі;

Қызметтің үш түрі бар:

• негізгі;
• қайталама;
• қосалқы.

Кәсіпорынның экономикалық қызметінің негізгі түрін айқындау әдістемесінің 1-тарауының терминдеріне сәйкес:

• негізгі қызмет түрі – қосылған құны шаруашылық жүргізуші субъект жүзеге асыратын кез келген басқа қызмет түрінің қосылған құнынан асатын қызмет түрі;
• қайталама қызмет түрі – негізгіден басқа, үшінші тұлғалар үшін өнім (тауарлар және қызметтер) өндіру мақсатында жүзеге асырылатын қызмет түрі;
• қосалқы қызмет түрі – шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің негізгі және қосалқы түрлерін қолдау үшін жүзеге асырылатын және осы шаруашылық жүргізуші субъект шеңберінде тұтынуға арналған тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді (тасымалдау, сақтау, сатып алу, өткізуді дамыту, жинау, жөндеу және қызмет көрсету, күзет және тағы басқа) өндіруді білдіретін қызмет түрі;

Әдістемені Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті және оның аумақтық органдары тіркелімдерді жүргізу, есеп беретін кәсіпорындардың каталогтарын жасау және алғашқы статистикалық деректерді жинау кезінде қолданады.
Экономикалық қызмет әртүрлi тауарлар мен қызметтер жасауға ықпал ететiн ресурстарды (жабдықтарды, жұмыс күшiн, өндiрiстiк технологияларды, ақпараттық жүйелер мен шикiзатты) қосу кезiнде орын алады.

Экономикалық қызметтің негізгі сипаттамалары ресурстарды (тауарларды немесе көрсетілетін қызметтерді) пайдалану, өндірістік процесс, түпкілікті өнім шығару болып табылады.

Экономикалық қызметтің сипатына қарай Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішіне (бұдан әрі – ЭҚЖЖ) сәйкес кәсіпорынды жіктеу жүргізіледі.

Кәсiпорын қызметiнiң негiзгi түрiн айқындау үшiн өлшем қосылған құн болып табылады (белгiлi бiр кезеңде сатылған өнiм мен кәсiпорын сол кезеңде сатып алған басқа кәсiпорындар берген еңбек заттары мен қызметтердiң (мысалы, жөндеу, маркетинг, сервис бойынша) құны арасындағы айырма).

Кәсіпорынның негізгі экономикалық қызмет түрін айқындау үшін оның қызмет түрлерінің тізімі жасалады. Бұл ретте қайталама қызмет түрі тізімге енгізіледі, қосалқы қызмет түрі енгізілмейді.

Қызметтің қосалқы түрлері кәсіпорынның негізгі және қайталама қызметін жүзеге асыруға ықпал етеді.
Қызметтің қосалқы түрлеріне: бухгалтерлік есеп, тасымалдау, сақтау, сатып алу, өткізуді ынталандыру, жөндеу және техникалық қызмет көрсету, өз тұтынуы үшін жүзеге асырылатын тауарларды немесе өзге де өнімдерді буып-түю жөніндегі қызметтер жатады.

Мынадай шарттарға сәйкес келетін қызмет түрі қосалқы ретінде қарастырылады:

1) қаралып отырған нақты кәсіпорынға ғана қызмет көрсетеді, оның нәтижесінде өндірілетін тауарлар немесе ұсынылатын қызметтер нарықта сатылмайды;

2) бастапқы материалдар (шикізат) кәсіпорын шығыстарының бір бөлігін құрайды;

3) өнім (тауарлар, көрсетілетін қызметтер) кәсіпорынның түпкілікті өнімінің бөлігі болып табылмайды және жалпы негізгі капиталды қалыптастыруға қатыспайды;

4) ұқсас ауқымдағы осындай қызмет басқа да ұқсас кәсіпорындарда жүзеге асырылады.

Кәсiпорын қызметiнiң негiзгi түрiн айқындау кезiнде кәсiпорын жүзеге асыратын әрбiр қызмет түрiнiң қосылған құнының қандай бөлiгiн құрайтыны есептеледi.

Қызмет түрлерін жіктеу алмастырушы критерийлердің көмегімен де жүзеге асырылады:

1) өнім негізіндегі алмастырушы критерийлер:

• әрбір қызмет түрімен байланысты тауарлар мен қызметтер түріндегі кәсіпорынның жалпы өнімінің көлемі;

• қызмет түрлері шеңберінде сатылатын өнім топтарының сату көлемі немесе тауар айналымы.

2) бастапқы материал негізіндегі алмастырушы критерийлер: әртүрлі қызмет түрлері шеңберінде жұмысшылар мен қызметшілердің
жалақысы (немесе өзіне жұмыс істейтіндердің табыстары бойынша);

• кәсіпорын ішіндегі экономикалық қызметтің әрбір түрімен айналысатындардың саны;

• кәсіпорын ішіндегі әртүрлі қызмет түрлері шеңберінде қызметкерлердің жұмыс істеген уақыты.

Алмастырушы критерийлер қосылған құнды есептеу мүмкін болмаған кезде пайдаланылады. Алмастырушы критерийлерді қолдану қызметтің негізгі түрін айқындау үшін пайдаланылатын әдістерді өзгертпейді, өйткені олар қосылған құнның жедел жақындатылған мәндері болып табылады.

Төменде атап көрсетілген қызмет түрлері қосалқы ретінде қарастырылмайды:

1) капиталды қалыптастыруға ықпал ететін тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісі (мысалы, меншікті күрделі құрылысты жүзеге асыру, бағдарламалық қамтамасыз ету өндірісі);

2) тiптi оның белгiлi бiр үлесi қызметтiң негiзгi және қайталама түрлерiнiң мұқтаждары үшiн тұтынылса да, елеулi бөлiгi нарықта сатуға арналған өнiм өндiру;

3) қызметтің негізгі немесе қайталама түрлері өнімінің құрамдас бөлігіне айналатын тауарлар немесе көрсетілетін қызметтер өндірісі (мысалы, кәсіпорын цехының оның өнімдерін буып-түюге арналған қораптар өндірісі);

4) егер олардың өнімі құрамына олар кіретін кәсіпорынның ғана қажеттіліктерін жабатын болса да, кәсіпорынның құрамына кіретін электр станциясында немесе кокс зауытында энергия өндіру;

5) тауарларды қайта сату мақсатында оларды қайта өңдеусіз сатып алу;

6) ғылыми-зерттеу жұмыстары ағымдағы өндірістік процесс үшін ғана ұсынылатын қызметтер болып табылмайды.

Кәсіпорын қызметінің қайталама және қосалқы түрлері арасындағы айырмашылықтар мынадай мысалдарда көрсетіледі:

1) өз есебінен жүктерді немесе кәсіпорын персоналын тасымалдау қосалқы қызмет түрі болып табылады. Егер тасымалдауды басқа кәсіпорындардан да тапсырыстар қабылдайтын кәсіпорын жүзеге асырса, онда оның қызмет түрі - қайталама;

2) өз өнімін өткізу қызметтің қосалқы түрі болып табылады. Құрамында тұтынушыларға өнімді тікелей өткізуді жүзеге асыратын бөлшек сауда дүкені бар кәсіпорынның қызмет түрі қайталама болып жіктеледі.

Кәсiпорын қызметтiң екi түрiн жүзеге асырған кезде кәсiпорын қызметiнiң негiзгi түрi қосылған құнның 50%-дан астамын құрайтын қызмет түрi болып есептеледi.

Қызметтің екіден артық түрін жүзеге асыратын кәсіпорынды жіктеу, олардың ешқайсысы қосылған құнның 50%-дан астамын құрамайды, «жоғарыдан төмен» әдісінің көмегімен кезең-кезеңмен жүргізіледі.

«Жоғарыдан төмен» әдісі иерархиялық қағидатқа негізделген. Жіктелімнің тиісті ең жоғары деңгейін және одан әрі неғұрлым төмен деңгейін айқындау былайша жүргізіледі:

1) қосылған құнның үлесі ең елеулі болып табылатын секцияны айқындау;

2) секция ішінде қосылған құнның үлесі ең елеулі болып табылатын бөлімді айқындау;

3) қосылған құнның үлесі ең елеулі болып табылатын топты бөлімнің ішінде айқындау;

4) қосылған құнның үлесі ең елеулі болып табылатын сынып тобының ішіндегі анықтау;

5) қосылған құнның үлесі ең елеулі болып табылатын ішкі сыныптың ішіндегі ішкі сыныпты анықтау.

Көп бейінді кәсіпорын қызметінің негізгі түрін айқындау үшін бастапқы сәт оның қызмет түрлерінің тізбесін жасау болып табылады. Бұл ретте әрбiр түрге ЭҚЖЖ-ның белгiлi бiр кiшi сыныбы берiледi және қосылған құнның үлесi (немесе қосылған құнның орнына қабылданған басқа көрсеткiш) қойылады.

Кезең-кезеңмен қосу жолымен қосылған құнның ең көп үлесі бар қызмет түрі айқындалады.

Жiктеудiң жоғарылау әдiсiн пайдаланған кезде кәсiпорынды ішкі сыныптар деңгейiндегi қосылған құнның неғұрлым көп үлесiне сүйене отырып, 46.61.0 «Ауыл шаруашылығы техникасын, жабдықтары мен бөлшектерiн және олардың керек-жарақтарын көтерме саудада сату» iшкi сыныбына жатқызу дұрыс емес. Нәтижесінде өңдеуші өнеркәсіпке келетін 52 пайыз деңгейіндегі қосылған құн үлесі бар кәсіпорын өңдеуші өнеркәсіп саласынан тыс қалады.

Кәсіпорын көп бейінді қызметті жүзеге асырған кезде қызмет түрлерін ықпалдастырудың мынадай жағдайларын бөліп көрсетеді: көлденең және тік.

1) қызмет түрлерін көлденең интеграциялау - кәсіпорынның өндірістің бір ғана факторларын пайдалану кезінде қызметтің бірнеше түрін бір мезгілде жүзеге асыруы. Кәсіпорын қызметінің әрбір түрі бір-біріне тәуелсіз (мысалы, бір кәсіпорын жүзеге асыратын жөндеу және бөлшек сауда);
2) қызмет түрлерiн тiгiнен бiрiктiру - бiр кәсiпорынның iшiнде өндiрiстiң әртүрлi сатыларын дәйектi жүзеге асыру, бұл ретте өндiрiс бiр сатыда келесi сатыға арналған өндiрiс құралы болып табылады (мысалы, ағаш кесу жұмыстарымен ұштастыра ағаш құлату, кiрпiш өндiрiсiмен ұштастыра саз өндiру немесе тоқыма фабрикасында киiм өндiру).

Көлденең немесе тік интеграцияланған кәсіпорынды жіктеу жалпы қосылған құнды құруға барынша көп үлес қосатын қызмет түрі негізінде «жоғарыдан төмен» әдісімен жүзеге асырылады. Құсты етке өсірумен айналысатын, содан кейін ауыл шаруашылығы құсының еті мен ет өнімдерін (тік интеграция) өндіретін кәсіпорын қосылған құнның ең көп үлесі тиесілі қызмет түріне байланысты жіктеледі.

ҚР ҰЖ 03-2019 экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші (ЭҚЖЖ)

Кәсіпорынның негізгі экономикалық қызмет түрін айқындау әдістемесі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2020 жылғы 7 қыркүйектегі № 35 бұйрығы.