Қарыз еңбегі немесе Аутстаффинг - бұл тапсырыс беруші компания, персоналды іріктеу агенттігі және жұмыскер арасындағы үшжақты қарым-қатынас, тапсырыс беруші компания жұмыскерлерді іріктеу агенттіктерінің қызметтерін еңбек шартын жасасу жолымен жұмысқа қабылдамай пайдаланады.

Осылайша, Аутстаффинг – бұл компанияның белгілі бір жобаны (жұмысты) орындау кезінде тиісті білімі, кәсіби дағдысы және тәжірибесі бар штаттан тыс маманды (фрилансерді) тартуы. Аутстаффинг деп сондай-ақ жұмыскерді тапсырыс беруші компания штатынан шығару және оны компания-провайдер штатына ресімдеу түсініледі, бұл ретте ол бұрынғы орнында жұмыс істеуді және өзінің бұрынғы міндеттерін орындауды жалғастырады, бірақ оған қатысты жұмыс берушінің міндеттерін провайдер компания орындайды. Демек, практикада аутстаффингтің екі түрі бар: біріншісі кәсіпорын штатында бар персоналды пайдалануды, ал екіншісі - жаңадан тартылатын персоналды пайдалануды көздейді.

Аутстаффинг синонимдері ретінде персоналды жалдау немесе лизинг, қарыз еңбегі сияқты ұғымдар саналады. Бұл рәсім әдетте еңбек қатынастары шеңберінде ресімделеді және тиісінше еңбек заңнамасымен реттеледі. Сондай-ақ, Азаматтық кодекс ұйымдар арасында персоналды ұсыну туралы шарт жасасу үшін қолданылады. Алайда, Қазақстанда жергілікті және шетелдік жұмыскерлерге қатысты қолданудың кең практикасына қарамастан, ұзақ уақыт бойы аутстаффингті қолдану стихиялық сипатта болды.

2021 жылдан бастап «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне персоналды ұсыну бойынша қызметтер көрсету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2020 жылғы 19 желтоқсандағы ҚР Заңы қабылданды.

Заңда аутстаффингтің тағы бір синонимі пайда болды, «жіберуші тараптың жұмыскерлері - персоналды ұсыну бойынша қызмет көрсетуге арналған шартқа сәйкес жіберуші тараппен жасалған еңбек шарты негізінде тартылатын жұмыскерлер». Сондай-ақ ҚР Еңбек кодексінің 1-бабының 1-тармағында (бұдан әрі - ҚР КК) 1-тармағында осы тақырып бойынша арнайы анықтамалар пайда болды, атап айтқанда:

«48-1) жіберуші тарап - Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелген, персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсету бойынша қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға, оның ішінде шетелдік заңды тұлғаның филиалы;

«52-1) қабылдаушы тарап - персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шартқа сәйкес жіберуші тараптың жұмыскерлерін жұмыс істеу үшін тартатын жеке немесе заңды тұлға, дара кәсіпкер, оның ішінде шаруа немесе фермер қожалығы;

«52-2) қабылдаушы тараптың актілері - персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шартқа сәйкес қабылдаушы тарап шығаратын бұйрықтар, өкімдер, нұсқаулықтар, қағидалар, ережелер, ауысымдылық графиктері, вахта графиктері;»;

«69-1) персоналды беру - жіберуші тараптың жұмыскерді қабылдаушы тараптың мүддесінде, басқаруымен және бақылауымен еңбек функцияларын орындауы үшін оны персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шарт бойынша қабылдаушы тарапқа жіберуі;»;

Сонымен қатар ҚР ЕК 10-бабына 50-ден астам өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Сондай-ақ ҚР ЕК-не осы мәселе бойынша 5 жаңа бап қосылды, атап айтқанда:

137-1-бап. Персоналды ұсыну жөніндегі қызметтерді көрсету жөніндегі қызметті жүзеге асыру тәртібі

181-1-бап. Жіберуші тарап жұмыскерінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы құқықтары мен міндеттері

182-1-бап. Қабылдаушы тараптың еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы құқықтары мен міндеттері

187-1-бап. Жіберуші тарап жұмыскерлерінің еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғаларды тергеп-тексеру кезіндегі қабылдаушы тараптың міндеттері

188-1-бап. Жіберуші тарап жұмыскерлерінің еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғаларды тексеру жөніндегі комиссияны құру тәртібі және оның құрамы

Аутстаффинг саласындағы ең басты мақаланы егжей-тегжейлі қарастырайық: ҚР ЕК «Жұмыскерлердің жекелеген санаттарының еңбегін реттеу ерекшеліктері» 12-тарауына енгізілген 137-1 «Персоналды ұсыну бойынша қызмет көрсетуді жүзеге асыру тәртібі».

Осы бапқа сәйкес жіберуші тарап өзінің жұмыскерімен еңбек шартын не еңбек шартына қосымша келісім жасауы тиіс, ол басқа ұйымға - қабылдаушы тараптың мүддесінде, басқаруымен және бақылауымен олардың еңбек шарттарында айқындалған еңбек функцияларын орындау үшін қабылдаушы тарапқа жіберіледі. Жіберуші тарап жіберуші тараптың жұмыскерлері үшін жұмыс беруші болып табылады және осы Кодексте көзделген құқықтар мен міндеттерге ие болады.

Еңбек шартын не еңбек шартына қосымша келісім жасасу кезінде, оны ҚР ЕК 28-бабының мазмұны бойынша талаптарынан басқа, жұмыс беруші жұмыскердің еңбек шартында қабылдаушы тарапта жұмысты орындау орнын көрсетуі тиіс.

Жіберуші тараптың жұмыскерін қабылдаушы тарапқа жіберуге жұмыскер мен жіберуші тарап еңбек шартына не еңбек шартына қосымша келісімге қол қойғаннан кейін ғана жол беріледі.

Егер қабылдаушы тараптың жұмыс орнындағы еңбек жағдайлары ауыр жұмыстардың, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстардың санатына жататын болса, онда жұмыскерді жіберу рәсімі күрделенеді. Бұл ретте оның жұмыс берушісі қабылдаушы тараптан жұмыс орнын еңбек жағдайлары бойынша аттестаттау нәтижелерін алуы және жіберуші тараптың жұмыскерін осындай нәтижелермен таныстыруы тиіс.

Бұдан басқа, жіберуші тарап қызметті персоналды ұсыну бойынша қызмет көрсету шарты шеңберінде жүзеге асырған жағдайда жіберілетін жұмыскердің кәсіби тәуекел сыныбы «Жұмыскер еңбек қызметін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» ҚР Заңының талаптарына сәйкес келуі тиіс. Жіберуші тараптың жіберуші тараптың жұмыскерін, жұмыскер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру бойынша сақтандырылмаған жұмыскерді жұмыс орнына жіберуге құқығы жоқ, ал қабылдаушы тараптың жіберуге құқығы жоқ.

Осы баптың нормаларына сәйкес персоналды ұсыну бойынша қызметтер көрсетілген жағдайда қызмет салалары бойынша шектеулер бар. ҚР ЕК 137-1-бабының 3-тармағына сәйкес жіберуші тараптың жұмыскерлерін қабылдаушы тарапқа жіберуге мынадай жағдайларда жол беріледі:

1) жеке тұлғалардың үй шаруашылығындағы жұмысты орындау үшін;

2) белгілі бір жұмысты орындау уақытына;

3) уақытша болмаған жұмыскерді ауыстыру уақытына;

4) маусымдық жұмысты орындау уақытына.

Демек, жіберуші тарап жұмыскерлерін қабылдаушы тарапқа өзге жағдайларда жіберу, мысалы, ұйымдағы бос лауазымға орналасу заңды емес.

Осы баптың 5-тармағында жiберушi тараптың жұмыскерлерiн жұмысты орындау үшiн қабылдаушы тарапқа жiберуге жол берiлмейтiн жағдайлар атап көрсетiлген. Олар үшеу, атап айтқанда:

1) ереуілге қатысатын жұмыскерлерді ҚР заңнамасында белгіленген тәртіпке сәйкес ауыстыру;

2) жұмыскердің денсаулық жағдайының нашарлауын қоспағанда, ҚР еңбек заңнамасында белгіленген жағдайларда және тәртіппен жұмысты орындаудан бас тартқан жұмыскерлерді ауыстыру;

3) жұмыскерлерді жұмыстан шығару қатері төнген кезде жұмыс орындарын сақтау мақсатында бос тұрып қалу, банкроттық рәсімін жүзеге асыру, толық емес жұмыс уақыты режимін енгізу.

ҚР ЕК сәйкес қабылдаушы тараптың жіберуші тараптың жұмыскерлерін тарту мерзімінің аяқталғаны туралы қабылдаушы тараптың жіберуші тарапқа жіберетін хабарламасында көрсетілген күн қабылдаушы тараптың жіберуші тарап жұмыскерінің жұмысты аяқтау күні болып табылады. Бұл норма жіберуші тараптың, қабылдаушы тараптың жұмыскерлерін тарту мерзімінің аяқталуына негіз ретінде ұйымдар арасындағы шартқа және жұмыскердің еңбек шартына енгізілуге тиіс.

Сондай-ақ, жіберуші тарап жұмыскерлерінің жұмысты орындау шарттары мен тәртібі ҚР азаматтық заңнамасына сәйкес жіберуші және қабылдаушы тараптар арасында жасалатын персоналды ұсыну бойынша қызмет көрсету шартымен айқындалады. Бұл ретте ҚР еңбек заңнамасымен салыстырғанда жіберуші тарап жұмыскерлерінің жағдайын нашарлататын персоналды ұсыну бойынша қызметтер көрсетуге арналған шарттың ережелері жарамсыз деп танылады және қолдануға жатпайды.

Қабылдаушы тарап өз тарапынан Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген еңбек және демалыс режимін реттеу кезінде жіберуші тарап жұмыскерлерінің құқықтарын сақтауға міндетті. Бұл үшін ҚР ЕК 48, 69, 89-баптарына толықтырулар енгізілді.

ҚР ЕК қабылдаушы тараптың персоналды ұсыну бойынша қызметтер көрсетуге шарт жасасу кезінде жіберуші тараптың жұмыскерлеріне қатысты еңбекақы төлеу саласында кемсітушілікке жол беруіне тыйым салады. Бұл үшін ҚР ЕК 103-бабына мынадай мазмұндағы 1-1-тармақ қосылды:

«1-1. Жіберуші тарап жұмыскерлерінің негізгі жалақысының мөлшері персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шартқа сәйкес ұқсас лауазымы, тиісті біліктілігі, мамандығы немесе кәсібі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, саны және сапасы, сондай-ақ өндірістік-тұрмыстық жағдайлар бойынша қабылдаушы тарап жұмыскерлерінің негізгі жалақысының мөлшерінен кем болмауға тиіс.

Жіберуші тараптың жұмыскерлеріне жалақы қабылдаушы тараптың жұмыс уақытын есепке алу жөніндегі құжаттарында есепке алынған олардың нақты жұмыс істеген уақыты үшін төленеді.»;

Қабылдаушы тараптың жұмыскерлері сияқты жіберуші тараптың жұмыскері де оның денсаулығына немесе өміріне қатер төндіретін жағдай туындаған кезде бұл туралы қабылдаушы тараптың өкіліне және жұмыс берушінің өкіліне хабарлай отырып, жұмысты орындаудан бас тартуға құқылы.

Егер жіберуші тараптың жұмыскері еңбек тәртібін бұзса, қабылдаушы тарап осы фактіні анықтаған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде жіберуші тарапты Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес оны тәртіптік жауапкершілікке тарту туралы шешім қабылдау үшін хабардар етеді.

Жiберушi тарап жұмыскерiнiң қабылдаушы тарапқа келтiрiлген зиян үшiн материалдық жауапкершiлiгi ҚР ЕК 123-баптарында, ҚР нормативтiк құқықтық актiлерiнде, сондай-ақ еңбек шартында көзделген жағдайларда туындайды.

Тұтастай алғанда, жіберуші тарап жұмыскерлерінің еңбек қатынастары осы Кодекске, ҚР заңдарына және еңбек шартына сәйкес жүзеге асырылады.

ҚР Еңбек кодексінде қарыз еңбегі мәселелері бойынша еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарды сақтауға ерекше назар аударылады. ҚР Еңбек кодексінің 181-1 және 182-1 баптары осыған арналған.

ҚР ЕК 187-1-бабына сәйкес қабылдаушы тарап:

1) жіберуші тараптың зардап шеккен жұмыскеріне алғашқы медициналық көмек көрсетуді және қажет болған кезде оны денсаулық сақтау ұйымына жеткізуді ұйымдастыруға;

2) тергеп-тексеру басталғанға дейін еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиға орнындағы жағдайды (жабдық пен механизмдердің, еңбек құралының жай-күйін), егер бұл басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмесе, ал өндірістік процестің үздіксіздігін бұзу аварияға алып келмесе, оқиға болған кездегі күйде сақтауға, сондай-ақ жазатайым оқиға орнын фотосуретке түсіруге;

3) жіберуші тарапқа жазатайым оқиға туралы дереу хабарлауға;

4) арнайы тергеп-тексеру жөніндегі комиссия мүшелерін жіберуші тарап жұмыскерінің еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғаны тергеп-тексеру үшін оқиға орнына жіберуге міндетті.»;

188-1-бапқа сәйкес арнайы тергеп-тексеруге жататын жағдайларды қоспағанда, жіберуші тарап жұмыскерлерінің еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғаларды тергеп-тексеруді өндірістік жарақаттың ауырлық дәрежесі туралы қорытынды алынған кезден бастап жиырма төрт сағат ішінде қабылдаушы тараптың актісімен құрылатын, мынадай құрамдағы комиссия жүргізеді:

1) төраға – қабылдаушы тарап ұйымының (өндірістік қызметтің) басшысы немесе оның орынбасары, ал олар болмаған кезде – қабылдаушы тараптың уәкілетті өкілі;

2) төрағаның орынбасары – жіберуші тарап ұйымының басшысы немесе оның орынбасары, ал олар болмаған кезде – жіберуші тараптың уәкілетті өкілі;

3) мүшелері – ұйымның (қабылдаушы тарап) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметінің басшысы және жіберуші тарап жұмыскерлерінің өкілі.

Осылайша, Қазақстанда басқа ұйымдарға персоналды беру жөніндегі заңнамалық база және қабылдаушы тараптың қарыз персоналын пайдалану нормалары құрылды. Заң жобасын әзірлеу кезінде жіберуші тараптың науқанының жұмыс тәжірибесі мен қабылдаушы тараптың ұсыныстары ескерілгенін ескере отырып, оларды заңнамалық бекіту еңбек нарығының осы сегментіндегі жағдайды жақсартады деп үміттенемін.