Қорларды есепке алу кезінде шығындар сомасын айқындау негізгі мәселе болып табылады, ол актив ретінде танылады және тиісті түсім танылғанға дейін болашақ кезеңдерге ауыстырылады. 2 «Қорлар» халықаралық қаржылық есептілік стандарты (IAS) бастапқы құнды айқындау және оны кейіннен ықтимал таза сату бағасына дейін кез келген есептен шығаруды қоса алғанда, шығыстар ретінде тану жөніндегі нұсқауларды қамтиды. Ол сондай-ақ қорларға шығындарды жатқызу үшін пайдаланылатын өзіндік құнды есептеу формулаларына қатысты нұсқауларды қамтиды.

Қорлар:

(а) әдеттегі қызмет барысында сатуға арналған;

(b) осындай сату үшін өндіріс процесінде тұрған; немесе

(с) өндіру немесе қызмет көрсету процесінде тұтынылатын шикізат немесе материалдар түріндегі активтер.

Қорларды бағалау

Қорлар екі шаманың ең азы бойынша: өзіндік құны бойынша немесе сатудың таза мүмкін бағасы бойынша бағалануға тиіс.

Қорлардың өзіндік құны

Қорлардың өзіндік құны сатып алуға жұмсалатын барлық шығындарды, қайта өңдеуге жұмсалатын шығындарды және қорлардың ағымдағы орналасқан жері мен жай-күйін қамтамасыз ету үшін жұмсалған өзге де шығындарды қамтуға тиіс.

Тауар-материалдық қорлар баланста ғана емес, сатылған өнiмдер мен қызметтердiң өзiндiк құнын есептеу кезiндегi пайда мен залал туралы есепте де көрсетiлетiн актив болып табылады. Әдетте, сатылған қызметтер мен тауарлардың өзiндiк құны ұйым шығыстарының басты баптарының бiрi болып табылады, сондықтан тауарлық-материалдық қорлардың шоты бухгалтерлiк есеп үшiн өте маңызды болып табылады.

Тауар-материалдық қорлар (ТМҚ) мынадай топтармен ұсынылуы мүмкін:

  • Шикізат және материалдар
  • Тауарлар
  • Дайын өнім
  • Басқалары – қызметтi жүзеге асыру барысында немесе әкiмшiлiк мұқтаждарға пайдалануға арналған өзге де тауарлық-материалдық қорлар (кеңсе тауарлары, ЖЖМ, тұрмыстық химия құралдары және т.б.).

Сатып алу кезінде тауар-материалдық қорларды бағалау

Тауар-материалдық қорларды сатуға қорларды дайындау барысында шеккен барлық шығындарды қамтитын сомада бухгалтерлік есепке алу керек. Бұған тауар-материалдық қорлардың құны ғана емес, жеткiзу жөнiндегi көлiк шығыстары, сақтандыру құны, салықтар мен алымдар, баждар және сақтау құны да кiредi.

Тауар-материалдық қорларды сатып алуды көрсететін журнал мынадай болады:

Дебет    Тауар-материалдық қорлар          барлық қажетті шығындар

Кредит Ақша қаражаты                              барлық қажетті шығындар

Егер ТМҚ-ның бірнеше түрі бір бағамен сатып алынса, шығындар сатып алынған тауарлық-материалдық қорлардың баптары бойынша пропорционалды негізде ТМҚ-ның әртүрлі сатып алынған объектілерінің әділ құнына қарай бөлінеді.

Егер ТМҚ-ны сатып алу кезінде компанияға қандай да бір жеңілдіктер берілсе, онда жеңілдікті ескере отырып төленген баға тауар-материалдық қорлардың әділ құны ретінде есепке алынуға тиіс сомаға сәйкес келеді.

ФОБ шарттарында тауарларды тиеу кезінде межелі пункт (FOB Destination) (яғни тауарларға меншік құқығы межелі нүктеге жеткен кезде сатып алушыға берілгенде) көлік шығыстары сатып алушының емес, сатушының есебіне жатқызылады. Тауарды тиеп жөнелту жөнiндегi мұндай шығыстарды сатушы сауда шығыстары ретiнде қарайды және тауар-материалдық қорлардың құнына және сатылған өнiмнiң өзiндiк құнына енгiзiлмейдi. Бұл сондай-ақ ФОБ шарттарында жөнелтілген тауарды сатып алушы өзінің тауар-материалдық қорлар шотында көрсететін шығындардың жалғыз түрі тауарлардың құны ғана болып табылады, өйткені тауарды тасымалдауға байланысты барлық шығыстарды сатушы жабады.

Сатылған немесе пайдаланылған тауар-материалдық қорлар объектісінің өзіндік құнын айқындау

Тауар-материалдық қорлар әртүрлі уақытта сатып алынатындықтан, ТМҚ әртүрлі бірліктерін сатып алу бағасы бір-бірінен ерекшеленеді. Сондықтан ТМҚ-ның нақты қандай объектісі өткізілгені немесе есепті кезең ішінде жұмсалғаны қор шотындағы сома арқылы ұйым балансының сальдосына да, сатылған тауарлардың өзіндік құны арқылы кіріс сомасына да әсер етеді.

Қорлардың өзіндік құнын бағалау:

ФИФО әдiсi («бiрiншi түсу - бiрiншi босату») - осы әдiс клиентке сатылған ТМҚ бiрлiгi компания сатып алған бiрлiктердiң бiрiншiсi (қорлардың ең ескi бiрлiгi) болып табылатынын белгiлейдi.

Орташа өлшенген құн әдісі - осы әдіс нақты кезеңдегі тауар-материалдық қорлардың барлық бірліктерінің орташа құнын айқындауды болжайды. Бұл көрсеткіш өткізілген өнімнің өзіндік құнын айқындау кезінде пайдаланылады.

Арнайы (жаппай) сәйкестендіру әдісі (нақты өзіндік құны) - бұл әдіс ТМҚ-ның әрбір бірлігін жеке қадағалауды көздейді. Ол компания меншікті құны жоғары ТМҚ ерекше шағын объектілерін пайдаланған кезде қолданылады.

ТМҚ өзіндік құнын әртүрлі әдістермен есептеу мысалы:

Кестеде А тауарының мынадай кезеңдегі қозғалысы туралы ақпарат берілген:

Күні

Сатып алынған бірлік

Сатылған бірлік

Қалдықтағы бірлік

1 қаңтар

-

-

0

12 қаңтар

2,00-ден 1 000

-

1000

15 наурыз

-

300

700

5 мамыр

2,20-дан 500

-

1200

8 шілде

-

500

700

24 қараша

1,65-тен 1 000

-

1700

Қосымша ақпарат

·         Компанияның кезең басында ТМҚ қалдығы жоқ.

·         15 наурызда сатылған тауарлар 12 қаңтарда сатып алынды.

·         8 шілдеде сатылған тауарлар 5 мамырда сатып алынды.

Әртүрлі әдістермен сатылған А тауарының өзіндік құнын есептеу және есепті кезеңнің соңындағы қалдық:

ФИФО

Орташа өлшенген құн

Тұтас сәйкестендіру

Өткізудің өзіндік құны

(300*2 + 500*2) = 1600

(1000*2+500*2.2+1000*1.65)/2500*800 = 1520

(300*2 + 500*2.2) = 1700

Кезең соңындағы ТМҚ құны

1000*1.65+500*2.2+200*2 = 3150

(1000*2+500*2.2+1000*1.65)/2500*1700 = 3230

700*2+1000*1.65 = 3050



Бөлшек сауда бағалары әдісімен өткізілген тауардың өзіндік құнын есептеу

Бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын ұйымдарда өткізілген өнімнің өзіндік құны бөлшек сауда бағалары әдісімен есептелуі мүмкін.

Бөлшек сауда бағалары әдісін ТМҚ-ны олар түскен кезде таңбалайтын және сатып алу құнын да, тауар-материалдық қорлардың бөлшек сауда (босату) бағасын да белгілейтін ұйымдар қолдана алады. Бөлшек сауда бағасының әдісі бойынша есептеу айтарлықтай қарапайым болғанымен, алайда оны қолдану кезінде ұйым жыл бойы баға ақпаратының едәуір көлемін қадағалауға міндетті.

Осы әдісті пайдалана отырып, ұйым есепті кезеңнің соңында ТМҚ жиынтық көлемінің бөлшек құнын (босату бағасын) есептейді. Шын мәнінде, бұл сатып алушы келіп, барлық тауарлық-материалдық қорларды толығымен алып кетсе, баға қандай болар еді деген есеп. Есепті кезеңнің соңындағы ТМҚ бөлшек сауда құнын айқындай отырып, компания алынған көрсеткішті өзіндік құн мен бөлшек сауда бағасының арақатынас коэффициентіне көбейтуі тиіс.

ТМҚ бағалау үшін бөлшек баға әдісін пайдалану үшін компанияда мынадай деректер болуы тиіс:

• кезең басындағы ТМҚ өзіндік құны;

• сатып алу құны;

• кезең басындағы ТМҚ бөлшек сауда бағасы;

• сатып алудың бөлшек сауда бағасы;

• таза үстеме баға – әдеттегіден жоғары кез келген қосымша үстеме баға;

• таза арзандату – тауарға сұраныстың жоқтығынан немесе кез келген басқа себеп бойынша бағаның төмендеуі;

• өткізу көлемі – кезең соңындағы ТМҚ бөлшек сауда бағасын анықтау үшін қажетті.

Алдымен ұйым жыл соңына ТМҚ-ның нақты бірліктерін есептеп, олардың бөлшек сауда құнын анықтауы тиіс, мұны анықтау өте оңай: ол ТМҚ-ның ағымдағы сату бағасына сәйкес келеді.

Содан кейін ұйым есепті кезеңнің басындағы ТМҚ мен сатып алуды қоса алғанда, жыл ішінде ұйым ескеретін ТМҚ жалпы көлемі үшін тауарлық-материалдық қорлардың өзіндік құны мен бөлшек құнының арақатынасын көрсететін коэффициентті есептеуі тиіс. Осы коэффициентті есепті кезеңнің соңындағы ТМҚ бөлшек сауда құнының көрсеткішіне қолдана отырып, компания есепті кезеңнің соңындағы тауар-материалдық қорлардың өзіндік құнын есептей алады.

ТМҚ құнын бөлшек сауда бағалары бойынша бағалау үшін ұйым сондай-ақ әртүрлі әдістерді - ФИФО әдісін немесе орташа өлшенген құн әдісін пайдалана алады, сондықтан коэффициентті есептеу тәуелді болады.

Орташа өлшенген бөлшек баға әдісі

Орташа өлшенген құн әдісіне сәйкес өзіндік құн мен бөлшек сауда бағасының арақатынасының коэффициенті мынадай кесте бойынша айқындалады:

Өзіндік құн

Бөлшек сауда бағасы

Есепті кезеңнің басындағы ТМҚ

А

В

Сатып алу

С

D

Таза үстеме баға

E

Таза арзандату

(F)

Жиыны

G (Өзіндік құн)

(H) Бөлшек сауда бағасы

Өткізу

(I)

Есепті кезеңнің соңына ТМҚ

Есептеу

J

Өзіндік құн мен бөлшек сауда бағасының арақатынасының коэффициенті G/H ретінде есептеледі. Кезең соңындағы ТМҚ өзіндік құны түпкілікті қорлардың бөлшек сауда бағасына (J) коэффициентті көбейту арқылы анықталады. Бұл сан баланста көрсетіледі.

ФИФО қағидаты бойынша бөлшек сауда бағасының әдісі

ФИФО қағидаты үшін қорлар екі деңгейге бөлінеді. Бір деңгей кезең басындағы қорлардан ғана, ал екіншісі - жыл ішіндегі сатып алулардан, үстемеақылар мен арзандатулардан тұрады. Кесте былайша көрінеді:

Өзіндік құн

Бөлшек сауда бағасы

Коэффициенттер

Есепті кезеңнің басындағы ТМҚ

А

В

Неғұрлым ерте деңгей коэффициенті

Сатып алу

C

D

Ең аз кейінгі деңгей коэффициенті

Таза үстеме баға

T

Таза арзандату

(F)

Жиыны

(G)

(H)

Өткізу

(I)

Есепті кезеңнің соңына ТМҚ

Есептеу

J



ФИФО әдісі бойынша кезең соңындағы ТМҚ өзіндік құнын есептеу үшін қолданылатын коэффициент (өзіндік құн/бөлшек сауда бағасы) мынадай түрде айқындалады: (C/(D + E – F)). ФИФО әдісі бойынша есепті кезеңнің соңындағы қорлар соңғылары сатып алған ТМҚ бірліктерінен тұрады.

Ұйым өзiнiң есеп саясатында өзiндiк құнды есептеу әдiстерiн көрсетуге және кәсiпорынның негiзгi қасиеттерi мен оларды пайдалану тәсiлдерi бойынша ұқсас барлық қорлар үшiн өзiндiк құнды есептеудiң бiр тәсiлiн қолдануға тиiс. Негізгі қасиеттері әртүрлі немесе оларды пайдалану тәсілі бойынша ерекшеленетін қорлар үшін өзіндік құнды есептеудің әртүрлі тәсілдерін қолдану ақталуы мүмкін.

Тауар-материалдық қорлардың қалдықтарын айқындау жиілігі

Есепке алудың кезеңділігі тұрғысынан компания қорларының қалдықтары бойынша жазбаларды орындау екі әдіспен: мерзімді түгендеу әдісімен және ағымдағы түгендеу әдісімен ұйымдастырылады. Олардың арасындағы айырмашылық компанияның тауарлық-материалдық қорлардың құнын және сатылған өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу жиiлiгiнен тұрады.

Мерзімді түгендеу әдісі бойынша өткізулер мен есептеулер есепті кезеңнің соңында ғана (ай сайын, жыл сайын немесе тоқсан сайын) орындалады.

Ағымдағы түгендеу әдісіне сәйкес өткізілген немесе пайдаланылған ТМҚ өзіндік құнын және ТМҚ балансын есептеу тауар-материалдық қорларды өткізу немесе пайдалану жөніндегі әрбір операциядан кейін жүзеге асырылады.

ТМҚ-ны түпкілікті есептен шығару олар іс жүзінде іске асырылған немесе жұмсалған сәтте жүргізіледі.

Әрбiр рәсiм бойынша ТМҚ жұмсау нормаларын айқындайтын құжат әзiрленуi тиiс.

Әрбір айдың соңында материалдар шығысының нормалары негізінде есеп жасалады, ол бухгалтерияға беріледі. Осы есептердің деректері негізінде бухгалтерлік есепте көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына материалдарды есептен шығару жүргізіледі.

ТМҚ есептен шығару

Кәсіпорындағы ТМҚ есептен шығару жөніндегі комиссияның құрамы Компания бойынша бұйрықпен тағайындалады Бұл ретте комиссия құрамына бухгалтерияның өкілі енгізілуі тиіс. Материалдық жауапты тұлға ТМҚ есептен шығару жөніндегі комиссия құрамына енгізілмейді. Оның есебінен ТМҚ есептен шығарылады және ол мұндай комиссияның мүшесі бола алмайды. Комиссия мүшелерінің саны кәсіпорында дербес анықталады. Комиссия мүшелерінің кез келген саны тағайындалуы мүмкін. ТМҚ есептен шығару, пайдалануға беру сәтінде жүргізіледі. Бұл ретте 3-6 нысанды қорларды есептен шығару актісі ресімделеді, онда «пайдалану» есептен шығару себебі көрсетіледі.

Компанияда қорлар қозғалысын есепке алуды құжаттамалық ресімдеу үшін ҚР Қаржы министрінің 2012 жылғы 20 желтоқсандағы № 562 бұйрығымен бекітілген бастапқы есепке алу құжаттарының нысандары қолданылады:

 

Возврат к списку