Дебиторлық берешек - бұл компанияға тиесiлi заңды немесе жеке тұлғалардың төлемдерi бойынша берешек, нәтижесiнде онымен шаруашылық өзара қарым-қатынас.

Дебиторлық берешекті жіктеу

Таза пайда есебінен дебиторлық берешекті есептен шығару

Дебиторлық берешекті түгендеу

Дебиторлық берешекті жіктеу

ХҚЕС (IAS) 1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» стандартына сәйкес дебиторлық берешек қысқа мерзімді актив (ағымдағы дебиторлық берешек) және ұзақ мерзімді актив (ұзақ мерзімді дебиторлық берешек) ретінде жіктеледі. Бұл ретте актив, егер мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, қысқа мерзімді ретінде жіктелуге тиіс:

• ол сатылады немесе компанияның әдеттегі операциялық циклі жағдайында сату немесе пайдалану үшін ұсталады деп күтілуде;
• ол негізінен сату мақсаты үшін ұсталады;
• оны есепті күннен бастап 12 ай ішінде іске асыру болжанып отыр;
• ол оларды пайдалануға шектеулері жоқ ақша қаражаты немесе олардың баламалары түріндегі актив болып табылады.

Компания мiндеттi түрде барлық өзге активтердi ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде жiктеуге тиiс.

Осылайша, дебиторлық берешек, егер ол есепті күннен кейін он екі ай ішінде (немесе операциялық циклдің қалыпты жағдайларында) өтелуге тиіс болса, қысқа мерзімді актив ретінде жіктеледі.

Дебиторлық берешекті таза пайда есебінен есептен шығару.

СК 248-бабына сәйкес:

1. Егер осы баптың 7-тармағында өзгеше белгіленбесе:

1) заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлерге, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметті заңды тұлғаның тұрақты мекемесі, құрылымдық бөлімшесі арқылы жүзеге асыратын бейрезидент-заңды тұлғаларға тауарлар өткізуге, жұмыстар орындауға, қызметтер көрсетуге байланысты туындаған және осы баптың 4-тармағына сәйкес есептелетін үш жылдық кезең ішінде қанағаттандырылмаған;

2) жеке тұлғаларға, дара кәсіпкерлерге және заңды тұлғаларға тауарлар өткізуге, жұмыстар орындауға, қызметтер көрсетуге байланысты туындаған және салық төлеуші-дебиторды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған;

3) екінші деңгейдегі банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға маманданатын, Қазақстан Республикасының Үкіметі жалғыз акционері болып табылатын ұйымның талап ету құқықтары бойынша, банктік кредит (қарыз) шарттары және микрокредиттер беру туралы шарттар бойынша соттың заңды күшіне енген шешімі негізінде айыппұлдар мен өсімпұлды жылдық жиынтық кірістің құрамына қосуға байланысты осы баптың 4-тармағына сәйкес есептелетін үш жылдық кезең ішінде қанағаттандырылмаған талаптар күмәнді талаптар болып танылады.

8. Егер осы баптың 9-тармағында өзгеше көзделмесе, салық төлеушінің күмәнді талаптарды шегерімге жатқызуы бір мезгілде мынадай шарттар сақталған:

1) талаптардың туындауын растайтын құжаттар болған;

2) талаптар шегерімдерге жатқызу кезінде бухгалтерлік есепке алуда көрсетілген не осындай талаптар алдыңғы кезеңдердегі бухгалтерлік есепке алуда шығыстарға жатқызылған кезде жүргізіледі.

Дебиторлық берешекті түгендеу

ҚР ҚМ 2015 жылғы 31 наурыздағы № 241 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есепті жүргізу қағидаларына сәйкес:

Активтер мен міндеттемелерге түгендеу жүргізу үшін түгендеу комиссиясы құрылады, оның құрамы субъект басшылығының бұйрығымен бекітіледі.

70. Түгендеу аяқталғаннан кейін нысандары ҚР ҚМ 2012 жылғы 20 желтоқсандағы № 562 бұйрығымен бекітілген ресімделген түгендеу актілері мен тізімдемелері бухгалтерлік қызметке тапсырылады.

72. Комиссия түгендеу кезінде анықталған жетіспеушіліктердің немесе артықшылықтардың себептерін анықтайды. Комиссияның қорытындылары, ұсыныстары мен шешімдері субъектінің басшылығы бекіткен хаттамамен ресімделеді.

Түгендеу нәтижелері түгендеу аяқталған айдың бухгалтерлік есебі мен қаржылық есептілігінде, ал жылдық түгендеу бойынша - жылдық қаржылық есептілікте көрсетіледі.

Дебиторлық және кредиторлық берешекті түгендеу Дебиторлық және кредиторлық берешекті түгендеу актісімен (Дебиторлық және кредиторлық берешекті түгендеу актісі (Инв-4 нысаны) ресімделеді. ҚР ҚМ 2012 жылғы 20 желтоқсандағы № 562 бұйрығымен бекітілген Дебиторлық және кредиторлық берешекті түгендеу актісінің нысаны (Инв-4 нысаны, 35-қосымша).

Осылайша, дебиторлық берешекті есептен шығару үшін бар берешекке түгендеу жүргізу, түгендеу комиссиясын құру туралы бұйрық дайындау ұсынылады. Комиссия контрагент бойынша ақпарат жинайды, бастапқы құжаттарды (шот-фактуралар, жүкқұжаттар, орындалған жұмыстардың актілері, шарттар), салыстыру актілерін тексереді. Алынған ақпаратқа сүйене отырып, берешектің пайда болу мерзімін анықтайды, берешекті өндіріп алу жөніндегі хат алмасуларды және т.б. зерделейді.

Түгендеу нәтижелері бойынша дебиторлық берешектің пайда болу себептері және оны өндіріп алу бойынша қабылданған шаралар талданған анықтама немесе қызметтік жазба дайындалады. Түгендеу нәтижелерін қарау аяқталғаннан кейін осы берешекті есептен шығару туралы комиссияның шешімі шығарылады және бұйрық жасалады.

Азаматтық кодекстің 178-бабының 1-тармағымен ұзақтығы үш жыл талап қою мерзімі белгіленген.

Осылайша, егер ұйым алдын ала төлем жасаса және осы уақытқа дейін тауар жеткізілмесе (жабдықтар) және ақшаны қайтару жоқ болса, онда ол дебиторлық және кредиторлық берешекті түгендеу және ұйым басшысының бұйрығы негізінде осы берешекті бухгалтерлік есепте есептен шығарады және оны КТС бойынша шегерімге ала алмайды, өйткені ол күмәнді талаптарға жатпайды (тауарларды өткізу, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету нәтижесінде туындамаған).

Шоттардың корреспонденциясы:

ДТ 7210 (шегерімге жатпайтын), КТ 1710 - берешек сомасына есептен шығару.