Қаржылық жалдау (пайдалану құқығы нысанындағы актив) – сәйкестендірілетін активтің пайдаланылуын бақылау құқығы және мүлікті жалға алатын тұлғаға пайдаланудан пайда алу құқығы ауысатын жалдау.

ХҚЕС жалға алуды 2 түрге бөледі: операциялық және қаржылық.

Қаржылық жалдау белгілері:

• Жалдау мерзімі 12 айдан астам
• Құны 5000 $ астам актив (жаңа ұқсас активтің құны негізге алынады)

Қаржылық жалдау кезiнде жалдау мерзiмiнiң соңында меншiк құқығы берiлуi де, берiлмеуi де мүмкiн. Егер меншік құқығы берілген жағдайда, мұндай шарт сатып алу құқығымен жасалған шарт деп аталады.

Жалға берушіден қаржылық жалдауды есепке алу (жалға береді)

Кәсіпорын үй-жайды, машинаны немесе жабдықты осы мүлікті иеленуге байланысты барлық тәуекелдер мен пайдалардың ауысуымен жалға бергенде, мұндай жалдау қаржылық жалдау ретінде жіктеледі.

Әдетте, мұндай жағдайларда жалдау ақысы активтің және қаржылық кірістің негізгі құнын қайтару ретінде қаралады, бұл өз кезегінде сыйақыны білдіреді.

Қаржылық жалдау кезiнде жалға берушiнiң балансында актив шығып қалады, бiрақ дебиторлық берешек пен қаржылық кiрiс пайда болады.

Бастапқыда дебиторлық берешек жалдау бойынша міндеттемелер негізінде ескеріледі. Шартта көрсетілген мөлшерлеме бойынша барлық ең төменгі жалдау төлемдерінің келтірілген құны жалдау бойынша бастапқы міндеттеме болады. Пайыздық мөлшерлеме осындай шарттар бойынша нарықтық мөлшерлеме негізінде көрсетіледі.

Дебиторлық берешек сомасы комиссиялық немесе заңгерлердің қызметтері сияқты бастапқы тікелей шығындар сомасына ұлғайтылуы мүмкін

Алайда, бастапқы тікелей шығындар жалға берушіге жүктелетіндіктен және дебиторлық берешек сомасын ұлғайтатындықтан, олар жалдау мерзімі ішінде танылатын кіріс сомасын азайтуға тиіс.

Кейіннен жалдау мерзімі ішінде жалға беруші шартта көрсетілген пайыздық мөлшерлеме негізінде ай сайын қаржылық кірісті есептейді.

Жалдау төлемдерін алған кезде алдымен кіріс жабылады, ал айырма сомасы дебиторлық берешекті өтеуге жұмсалады.

Жазбалар:

Дт Дебиторлық берешек Кт Актив – мүлікті жалға беру

Дт Ақша Кт % бойынша кірістер – жалдау ақысы алынды

Дт Ақша Кт Дебиторлық берешек – жалдау ақысы алынды

Жалға алушыдан қаржылық жалдауды есепке алу (жалға алады)

Жалға алушылар қаржылық жалдау кезінде өз есептілігінде пайдалану құқығы нысанындағы активті және жалдау бойынша міндеттемелерді көрсетеді.

Жазбалар: Мүлікті жалға беру

Дт Пайдалану құқығы нысанындағы актив

Кт Жалдау бойынша міндеттеме

Актив бастапқы құны бойынша танылады. Оған міндеттемелердің шамасы, жалға алу басталған күнге немесе жалға алу бойынша алынған ынталандыру төлемдерін шегергендегі осындай күнге дейінгі жалдау төлемдері, жалға алушы шеккен кез келген бастапқы тікелей шығындар және жалға алу мерзімінің соңында бөлшектеуге арналған шығындар кіреді.

Жалдау бойынша міндеттеме осы күнге жасалған төлемдерді қоспағанда, жалдау төлемдерінің келтірілген құны бойынша есептеледі.

Ең төменгі жалдау төлемдерінің келтірілген құнын есептеу кезінде пайдаланылатын дисконттау мөлшерлемесі жалдау шартында белгіленген пайыздық мөлшерлемені білдіреді.

Жалға алушының кез келген бастапқы тікелей шығындары актив ретінде танылатын сомаға қосылады, бірақ міндеттеме емес.

Жазбалар: Пайыздар бойынша шығыстар

Дт % бойынша шығыстар Кт Төленетін сыйақы – есептеу

Дт Төленуі тиіс сыйақы Кт Ақша – төлем

Пайдалану құқығы нысанындағы актив амортизацияға жатады. Амортизация мерзімі шарттың талаптарына және ұтымды пайдаланудың нақты мерзіміне байланысты болады.

Егер шартта жалға алу мерзімінің соңында меншік құқығы жалға алушыға ауысатыны жазылса, онда актив ұтымды пайдалану мерзімі ішінде амортизацияланады.

Егер жалға алу мерзімінің соңында меншік құқығы жалға алушыға өтпесе, онда актив ең аз мерзім ішінде амортизацияланады:

• ұтымды пайдалану
• жалға алу

Кез келген жағдайда актив меншіктегі амортизацияланатын активтерге қолданылатын кәсіпорынның есепке алу саясатына сәйкес амортизацияланады.

Жазбалар: Амортизацияны есептеу

Дт Амортизация бойынша шығыстар

Кт Пайдалану құқығы нысанындағы актив

2023 жылғы 1 қаңтардан бастап қаржылық жалға берілген мүлікке салық салу бойынша өзгерістер қолданысқа енгізілді.

Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 165-VII Заңымен қаржылық жалға берілген мүлікке салық салу бойынша Салық кодексіне өзгерістер енгізілді.

Қаржылық жалға берілген мүлікке салық салу мәселесі реттелді. Атап айтқанда, жалға беруші қаржылық жалға (қаржылық емес лизингке) берілген мүлік бойынша мүлік салығын төлеуші болып танылады. (ҚР Салық кодексінің 518-бабының 4-тармағы)

Осындай мүлік бойынша салық базасы ХҚЕС-ке немесе бухгалтерлік есепке сәйкес айқындалатын дебиторлық берешектің (ұзақ мерзімді) орташа жылдық сомасы болып табылады.