Көліктік-экспедиторлық қызметтер (КЭҚ) - жүкті тасымалдауды ұйымдастыру, жүкті тасымалдау шарттарын жасасу, жүкті жөнелту мен алуды қамтамасыз ету жөніндегі қызметтер, сондай-ақ жүкті тасымалдауға байланысты өзге де қызметтер.

Көліктік-экспедиторлық қызметтер бойынша жалпы ережелер

Көліктік-экспедициялық қызметтердің түрлері

Көліктік-экспедиторлық қызметтерді құжаттамалық ресімдеу

Көліктік-экспедиторлық қызметтердің бухгалтерлік есебі

Көлік экспедициясы шарттары бойынша операцияларды көрсетуге арналған бухгалтерлік жазбалардың үлгілері

Көліктік-экспедиторлық қызметтер бойынша жалпы ережелер

«Рұқсаттар және хабарламалар туралы» 2014 жылғы 16 мамырдағы № 202-У ҚР Заңына сәйкес экспедиторлық қызметтерге лицензиялау, хабарлама немесе қандай да бір рұқсат талап етілмейді.

ҚР Азаматтық кодексінің 708-бабына сәйкес көлiк экспедициясы шарты бойынша бiр тарап (экспедитор) сыйақы үшiн және басқа тараптың (клиенттің - жүк жөнелтушінің, жүк алушының немесе экспедитор қызметтеріне мүдделі өзге тұлғаның) есебiнен жүктi тасымалдауға байланысты экспедиция шартында белгiленген қызмет көрсетулердi орындауға немесе орындауды ұйымдастыруға, оның iшiнде клиенттiң атынан немесе өз атынан жүктi тасымалдау шартын (шарттарын) жасасуға мiндеттенедi.

Көлiк экспедициясы шартында қосымша қызметтер көрсету ретiнде экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк және өзге шарттылықтарды орындау, жүктiң саны мен жай-күйiн тексеру, оны тиеу мен түсiру, клиентке жүктелетiн баждарды, алымдар мен басқа да шығындарды төлеу, жүктi сақтау, оны баратын жерiнде алу, сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру көзделуi мүмкiн.

Клиенттің келiсiмiмен экспедитор клиенттің мүддесiн, тарифтер деңгейiн және жеткізу мерзiмдерiн ескере отырып, клиенттің жүгiн көлiктiң қай түрiмен тасымалдауды өзi белгiлей алады.

ҚР Азаматтық кодексінің 709-бабы негізінде көлік экспедициясы шарты жазбаша нысанда жасалады.

АК 711-бабына сәйкес, егер экспедиция шартынан экспедитордың өз мiндеттерiн жеке өзiнiң атқаруы мiндетi туындамаса, экспедитор өз мiндеттерiн орындауға басқа тұлғаларды тартуға құқылы.

Мiндеттеменiң орындалуын үшiншi тұлғаға жүктеу экспедиторды шарттың орындалуы үшiн клиенттiң алдындағы жауаптылықтан босатпайды.

Экспедиторлық қызметтер көрсетуге арналған шарт агенттік келісім немесе комиссия шарты ретінде қаралады, ол бойынша агентке сыйақы үшін және екінші тараптың есебінен экспедиция шартында айқындалған жүкті тасымалдауға байланысты қызметтерді орындау немесе орындауды ұйымдастыру тапсырылады.

Сондықтан КЭҚ-ті патент немесе оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын тұлғаларды қоспағанда, заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлер көрсете алады.

Осылайша, ҚР Салық кодексінің 683-бабының 3-тармағына сәйкес, агенттік шарттар (келісімдер) негізінде қызмет көрсететін жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың патент немесе жеңілдетілген декларация негізінде арнаулы салық режимін қолдануға құқығы жоқ.

Көліктік-экспедициялық қызметтердің түрлері

Көлік экспедиторы көрсететін қызметтерді:

1. Негізгі қызметтерге (немесе заң сипатындағы қызметтерге)

2. Қосымша қызметтерге (немесе физикалық сипаттағы жұмыстарға) бөлуге болады

 Негізгі қызметтердің қатарына мыналар жатқызылады:

• клиенттің тапсырмасы бойынша тиісті көлік түрімен немесе аралас қатынаста тасымалдарды ұйымдастыру туралы шарттар жасасу;
• көлік құралдарын тиеуге беруге тапсырыстар мен өтінімдерді ресімдеу;
• тасымалдау төлемдерін төлеу;
• тасымалдау шарттарын, жалдау шарттарын жасасу, жүкті жөнелту мен алуды қамтамасыз ету және т.б.

Көлiк экспедициясының шартында қосымша қызметтер ретiнде экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк рәсiмдердi және өзге де операциялар мен қызметтердi орындау көзделуi мүмкiн.

Қосымша қызметтер ретінде экспедитор өзіне мыналарды алуы мүмкін:

• экспорт және импорт үшін талап етілетін құжаттарды алу,
• жүктерді кедендік ресімдеу жөніндегі қызметтер,
• сондай-ақ жүктің саны мен жай-күйін тексеруді, оны тиеу мен түсіруді, жүкті сақтауды, оны межелі пунктте алуды, жүкті таңбалауды және ыдысқа салуды, орамның жай-күйін тексеруді, қоймалауды жүзеге асыра алады,
• жөнелтушіге жүктелетін баждарды, алымдарды және басқа да шығыстарды төлеу

Оның ішінде темір жол тасымалдары кезінде:

• жүк жөнелтушінің қоймасынан темір жол жүк станциясына жеткізуді,
• вагонға тиеуді,
• темір жол тарифін төлеуді,
• тағайындалған станцияда вагоннан түсіруді және автомобиль көлігімен жүкті жүк алушының қоймасына дейін жеткізуді,

• сондай-ақ жүкпен басқа да операцияларды жасауды жүзеге асырады.

Атап айтқанда, көлік-экспедициялық қызметтердің қысқаша тізбесі:

- аралас тасымалдар кезiнде клиенттiң тапсырмасы бойынша жүк тасымалдау бағытын жасау (яғни көлiктiң бiрнеше түрiмен тасымалдау кезiнде бұл тасымалдар да интермодальдық деп аталады).
- теңіз және өзен кемелерін, ұшақтарды, вагондар мен автомобильдерді жалдау үшін басқа экспедиторлармен және тасымалдау процесіне қатысушылармен шарттар жасасу;
- көліктік жүкқұжат коносаменттерін және жүктерді жеткізу үшін қажетті басқа да құжаттарды ресімдеу;
- көлік тарифтерін және басқа да төлемдер мен алымдарды төлеу;
- жүктерді сақтандыру бойынша сақтандыру компанияларымен өзара іс-қимыл жасау, сақталмайтын тасымалдар кезінде құжаттарды ресімдеуге қатысу (яғни зақымданған, бүлінген немесе жетіспеген жүктер келген кезде);
- экспорттық-импорттық жүктерді тасымалдау кезінде кеден брокерінің міндеттерін орындау;
- жүк иелеріне жүктерді жылжыту туралы ақпаратты беру, жүктерді іздестіру;
- жүру жолында жүктерді басқа адреске жіберуді ұйымдастыру;
- қауіпті, ірі көлемді және ауыр салмақты жүктерді тасымалдауға рұқсат алу және құжаттарды ресімдеу.

Көліктік-экспедиторлық қызметтерді құжаттамалық ресімдеу

Кiрiс алуға бағытталған қызметтi жүзеге асыру шығыстарын растау үшiн экспедитор бiрiншi кезекте жүктердi тасымалдау жөнiнде қызмет көрсету фактiсiн растауы қажет.

Демек, экспедитордың шығыстарын өтеу үшін негізгі талап растайтын құжаттарды тиісті құжаттамалық ресімдеу болып табылады.

Экспедиторлық құжаттар:

• экспедиторға тапсырма (экспедитордың көлік экспедициясы шарты шеңберінде клиентке көлік-экспедициялық қызметтер көрсету тізбесі мен шарттарын айқындайды);

• экспедиторлық қолхат (экспедитордың жүкті тасымалдау үшін клиенттен не ол көрсеткен жүк жөнелтушіден алу фактісін растайды);

• қойма қолхаты (экспедитордың клиенттен қойма сақтауына жүкті қабылдау фактісін растайды).

Экспедитордың клиент алдындағы мiндеттемелерi жүктердi жеткiзудi ұйымдастырудан (тек көлiк қызметтерiн көрсетуден емес) тұратынын ескере отырып, бұл ретте жүргiзiлген шығыстарды құжаттамалық ресiмдеудi экспедитордың есебi түрiнде оған тиiстi шығыстардың төленгенiн растайтын құжаттардың түпнұсқалары мен көшiрмелерiн қоса бере отырып жүзеге асыру керек.

Осы есепте экспедитор: клиенттің тапсырмасы бойынша жасалған тасымалдау шартының есебіне аударылған сомаларды; межелі пунктке дейін тасымалдауды растайтын құжаттарды; өз сыйақысының сомасын және т.б. көрсете алады.

Егер экспедитор тасымалдау жөнiндегi қызметтердi жеке өзi көрсетсе, онда ол клиентке осы қызметтердi көрсетудi растайтын тасымалдау құжаттарын (тауар-көлiк жүкқұжаттарын, әуе құжаттарын, коносаменттердi және т.б.) беруге мiндеттi. Осы құжаттарды беру екі тарап қол қоятын жазбаша қабылдау-тапсыру актісімен ресімделеді.

Қызметтердің басқа түрлерінің (тиеу, ыдысқа салу, таңбалау және т.б.) орындалуын растау үшін тараптар қызметтердің нақты түрлері мен олардың құнын көрсете отырып, ақылы қызметтер көрсету туралы актіге қол қояды.

Экспедитор есебiнiң және көрсетiлген қызметтердi тапсыру-қабылдау актiсiнiң бiрiздендiрiлген нысандары белгiленбеген, сондықтан тараптар осы құжаттардың нысаны мен мазмұнын дербес анықтауға құқылы. Бұл ретте осы құжаттар мынадай деректемелерді қамтуы тиіс:

• құжаттың атауы және жасалған күні;

• атынан құжат жасалған ұйымның атауы;

• шаруашылық операцияның мазмұны;

• шаруашылық операциясын өлшегіштер (заттай және ақшалай көріністе);

• шаруашылық операцияны жасауға жауапты тұлғалар лауазымдарының атауы және оның дұрыс ресімделуі;

• жеке қолдары және олардың толық жазылуы.

Егер тасымалдау қызметтері үшін тасымалдаушылар тартылатын болса, онда жоғарыда көрсетілген құжаттардан, экспедитордың есебінен және экспедитордың шот-фактурасынан басқа құжаттар пакетіне:

• экспедитор тасымалдаушымен жасасқан шарт;

• тасымалдаушының шот-фактуралары, сондай-ақ экспедитордың шығыстарын растайтын басқа да құжаттар енгізіледі.

Салық кодексінің 387-бабына сәйкес халықаралық тасымалдарды растайтын құжаттар:

1) жүктерді тасымалдау кезінде:

• халықаралық автомобиль қатынасында тауар-көлік жүкқұжаты;

• халықаралық темір жол қатынасында, оның ішінде тікелей халықаралық темір жол-паром қатынасында бірыңғай үлгідегі жүкқұжат;

• әуе көлігімен жүкқұжат (әуе жүкқұжаты);

• теңіз көлігімен коносамент немесе теңіз жүкқұжаты;

• екі немесе одан да көп көлік түрлерімен транзитпен (аралас тасымалдау) - бірыңғай тауар-көлік жүкқұжаты (бірыңғай коносамент);

• магистральдық құбыржолдар жүйесі арқылы:

·        есеп айырысу кезеңi iшiндегі экспорт және ішкі тұтыну үшін шығару кедендік рәсімдерімен орналастырылған тауарларға арналған декларацияның көшірмесі не есеп айырысу кезеңi iшiндегі кедендік транзит кедендік рәсімімен орналастырылған тауарларға арналған декларация;

·        орындалған жұмыстардың (көрсетілген қызметтердің) актiлерi, жүктердi сатушыдан не көрсетілген жүктерді бұрын жеткізуді жүзеге асырған басқа да тұлғалардан сатып алушыға не көрсетілген жүктерді одан әрі жеткізуді жүзеге асыратын басқа да тұлғаларға қабылдап алу-тапсыру актiлерi;

2) жолаушыларды, багажды және жүк багажын тасымалдау кезінде:

·        автомобиль көлігімен:

• тұрақты тасымалдар кезінде ҚР-да сатылған жол жүру билеттерін сату туралы есеп, сондай-ақ жол жүру бойындағы автовокзалдар (автостанциялар) жасаған жолаушылар билеттері туралы есеп айырысу ведомостары;

• тұрақты емес тасымалдар кезінде халықаралық қатынаста көлік қызметтерін көрсету туралы шарт;

·        темір жол көлігімен:

• ҚР-да сатылған жол жүру, тасымалдау және пошта құжаттарын сату туралы есеп;

• ҚР-да халықаралық қатынаста сатылған жолаушылар билеттері туралы есеп айырысу ведомосы;

• теміржол әкімшіліктері арасындағы жолаушылар тасымалдары үшін өзара есеп айырысу жөніндегі баланстық ведомость пен жол жүру және тасымалдау құжаттарын ресімдеу туралы есеп;

·        әуе көлігімен:

• бас декларация;
  
  
• жолаушы манифесі;
  
  
• карго-манифест;
  
  
• лоджит (орталық жүк тиеу кестесі);
  
  
• жиынтық тиеу ведомосы (жол жүру билеті және багаж түбіртегі);

·        халықаралық қатынаста жолаушылар поездарының (вагондарының) жүріп өтуі бойынша көрсетілетін қызмет кезінде:

• жолаушылар поезының заттай парағы.

Құжаттар қағаз жеткізгіште және (немесе) электрондық нысанда жасалуы мүмкін.

Көліктік-экспедиторлық қызметтердің бухгалтерлік есебі

ХҚЕС (IFRS) 15 «Сатып алушылармен жасалған шарттар бойынша түсім» стандартына сәйкес көлік экспедициясы шарты бойынша жұмыс істейтін көліктік-экспедиторлық компания агент болып табылады. Агент болып табылатын ұйым сыйақы немесе басқа тараптың қызмет көрсетулерін ұйымдастыруына айырбасқа алуға құқығы бар комиссия сомасындағы түсімді таниды. Ұйымның сыйақысы немесе комиссиясы ұйым екінші тарапқа осындай тарап ұсынуға тиіс қызметтерге айырбасқа алынған өтемді төлегеннен кейін ұстап қалатын өтемнің таза сомасын білдіруі мүмкін.

Демек, көлiк экспедициясының шарты бойынша экспедиторлық қызмет көрсеткенi үшiн алынған сыйақы сомасы ғана экспедитордың кiрiсi болып табылады.

Көлiк-экспедиторлық қызметтердiң бухгалтерлiк есебi көлiк экспедициясы шартының талаптарына және есеп саясатының ережелерiне байланысты болады.

Егер көлiк экспедициясы экспедитордың өзiнiң есебiнен жүзеге асырылатын болса, онда экспедитор шеккен барлық шығындар оның көрсетiлген қызметтердiң өзiндiк құны бойынша шығыстары деп танылады, ал тапсырыс берушiден алынған сома оның кiрiсi деп танылады.

Егер көлік экспедициясы тапсырыс берушінің есебінен жүзеге асырылатын болса, онда жеткізу бойынша экспедитор шеккен шығындар тасымалдаушы шығыстарының сомасына тапсырыс берушінің дебиторлық берешегі болып танылады, ал тапсырыс берушіге сыйақы түрінде берілетін сома оның кірісі болып танылады.

Экспедиторлық компанияның үшінші тараптың пайдасына клиенттен алған сомалары міндеттемелердің туындауына әкелетіндіктен және меншікті капиталды ұлғайтпайтындықтан, тиісінше, көрсетілген сомалар экспедиторлық компанияның кірісі болып танылмайды және есепте өзара есеп айырысу ретінде көрсетілуге тиіс.

Осылайша, көліктік-экспедиторлық компания бухгалтерлік есепті клиенттерді тасымалдауға байланысты барлық шығыстар компанияның таңдауы бойынша транзиттік шотта (1271-1274) көрсетілетіндей түрде жүргізуі тиіс. Клиенттер шығыстарының осы сомалары көлiк-экспедиторлық компанияның шығыстарына жатпауы тиiс, клиентке «қайта көрсетiлуi» тиiс.

Көліктік-экспедиторлық компанияның кірісі шартпен келісілген сыйақы сомасы болып табылады, ол клиент ұсынған шот-фактурада жеке жолмен ерекшеленеді, Қызметтерді сатудан түскен кірісті экспедитор салық есептілігінің тиісті нысанында (СЕН 100.00 немесе СЕН 220.00) көрсетеді.

Көлік экспедициясының шарттары бойынша операцияларды көрсетуге арналған бухгалтерлік жазбалардың үлгілері:

1. Тасымалдаушының қызметтері көрсетілді

Дт 1270 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек»

Кт 3310 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек»

2. Тапсырыс берушіге тасымалдау қызметтері «қайта ұсынылды»

Дт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»

Кт 1270 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек»

3. Экспедитордың сыйақысы

Дт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»

Кт 6010 «Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден түскен кіріс»

4. Экспедитор сыйақысына есептелген ҚҚС

Дт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»

Кт 3130 «Қосылған құн салығы»

5. Тапсырыс берушіден төлем түсті

Дт 1030 «Ағымдағы банк шоттарындағы ақша қаражаты»

Кт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»

6. Тасымалдаушының қызметтері төленді

Дт 3310 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек»

Кт 1030 «Ағымдағы банк шоттарындағы ақша қаражаты»

Экспедитор 1421 және 3130 шоттарында есепке алуға жататын ҚҚС-ын және толық сомада транзитпен көрсетілетін қызметтер бойынша есептеуге ҚҚС-ын есепке алмайды.

ҚР ҰЖ 03-2019 экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші (ЭҚЖЖ)

Кәсіпорынның негізгі экономикалық қызмет түрін айқындау әдістемесі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2020 жылғы 7 қыркүйектегі № 35 бұйрығы.